Wojsławice - przewodnik

Początki

Wojsławice otrzymały prawa miejskie ok. 1440 r. Już w 1445 r. w sądzie lwowskim zanotowano sprawę z udziałem Jehudy, Żyda z Wojsławic, jednak samodzielna gmina żydowska powstała w Wojsławicach kilkadziesiąt lat później. W 1564 r. na liście osób płacących podatek pogłówny zarejestrowano 125 żydowskich mieszkańców miasteczka. Wiadomo, że pierwszym Żydem aszkenazyjskim, który w 1584 r. dostał zezwolenie na zamieszkanie w Zamościu, był Abraham z Wojsławic. Z kolei w 1616 r. wojsławicka gmina żydowska wystąpiła o pozwolenie na budowę nowej drewnianej synagogi w miejscu poprzedniej, zniszczonej na skutek pożaru.

Skandale, grabieże i pożary

Pierwszy skandal obyczajowy, który znalazł odbicie w responsach rabinicznych z XVI w., wywołał niejaki Mosze Chaim z Litwy, który pozostawiwszy w domu ciężarną żonę, w Wojsławicach ożenił się powtórnie. Z tego okresu znany jest też przypadek wojsławickiego Żyda, który zaciągnął się do wojska i w oddziale dragonów zginął na placu boju. Wojsławice ucierpiały z powodu najazdu Kozaków Chmielnickiego w 1648 r. oraz wojsk kozacko-moskiewskich w 1658 r. Jednak także polskie oddziały dopuszczały się nadużyć w miasteczku, powodując rozruchy. 24 lutego 1670 r. w lubelskim Trybunale Koronnym złożono pozew, w którym burmistrz Wojsławic Mikołaj Hupała oraz mieszczanie wojsławiccy, w tym Żydzi: arendarz Majer, Mendel, Mendeluk, Zusman, Abraham, Lejba, pozywają Mikołaja Andrzeja Firleja, rotmistrza królewskiego, i innych dowódców z chorągwi pancernej wojewody sieradzkiego Feliksa Potockiego, w sprawie szkód, jakie wojsko wyrządziło w mieście podczas jarmarku 23 czerwca 1668 r. Z załączonego rejestru wynika, że doszło wówczas do pożaru kilku domostw. Żołnierze dopuszczali się na Żydach gwałtów, rozbijając i rabując sklepy.

Pożary przydarzały się tu regularnie co kilka lat i w następnych stuleciach, co dokumentują liczne zachowane w archiwach rejestry pogorzelisk. Mimo tych dziejowych kataklizmów Wojsławice są dziś jednym z miejsc o największej liczbie zachowanych zabytków architektury w stosunku do skali miejscowości. W miasteczku możemy zobaczyć budynki świątyń trzech wyznań – kościół rzymskokatolicki z XVI w., cerkiew z XVIII w. i synagogę zbudowaną w XIX w.

W 1760 r. właścicielka dóbr wojsławickich Marianna z Daniłowiczów Potocka zaprosiła do Wojsławic zwolenników Jakuba Franka (1726–1791), przywódcy sekty sabataistycznej odrzucającej Talmud i wymagającej od jej członków przyjęcia chrztu. Położony przy drodze na Uchanie dworek-rządcówkę Potocka przeznaczyła dla Chany Frankowej, żony Jakuba, który w tym czasie był więziony przez jezuitów w klasztorze na Jasnej Górze. Razem z Chaną w Wojsławicach zamieszkało kilkuset frankistów. Spotkali się oni jednak z nieprzychylnym przyjęciem mieszkańców miasteczka, w którym już od XVI w. istniała sprawnie funkcjonująca gmina żydowska. Wkrótce za sprawą frankistów doszło do tragicznych wydarzeń. Według jednej z wielu wersji tej historii, chcąc skompromitować gminę żydowską i opanować miasteczko, frankiści nocą posłali do wojsławickiego proboszcza rzymskokatolickiego kobietę, która przedstawiła się jako żona miejscowego rabina. Oskarżyła ona rabinów Sendera Zyskieluka i Herszka Józefowicza oraz Lejbę Moszkowicza zwanego Sienickim i Josa Szymułowicza wraz z całą gminą żydowską o rytualne zamordowanie dwuipółletniego Mikołaja, syna Marcina i Katarzyny ze wsi Czarnołozy. Skargę złożył na rabinów i seniorów gminy Adam Rojecki, burgrabia grodu kasztelanów Potockich. Rabin i starszyzna kahału zostali aresztowani i osadzeni w więzieniu w Krasnymstawie, a po sfingowanym procesie i zeznaniach wymuszonych torturami – skazani na śmierć. Karą za zbrodnię miało być ćwiartowanie żywcem, jednak – za wstawiennictwem krasnostawskich jezuitów – Żydom, którzy wyrazili chęć przyjęcia chrztu, zamieniono wyrok na ścięcie, a później z honorami pochowano na miejskim cmentarzu. Rabin Herszko Józefowicz zdołał się powiesić w areszcie. Jego ciało przywiązano do końskiego ogona, wleczono przez miasto, spalono na stosie, a prochy rzucono na wiatr.

Wojsławiccy Żydzi zostali postawieni przed wyborem – chrzest albo wypędzenie z miasteczka. Ortodoksyjni Żydzi musieli więc uciekać, a ok. 300 frankistów przyjęło chrzest w wojsławickim kościele. Wydarzenia te zachowały się w pamięci lokalnej społeczności, a fraza „wojsławiccy odstępcy” (jid. wojslawicer meszumedim) trafiła do języka potocznego i słowników frazeologicznych języka jidysz. Po tych wydarzeniach w Wojsławicach wybuchła zaraza, co opisał Jakub Frank w Księdze Słów Pańskich: „[…] w Wojsławicach panowała między dziećmi naszych ospa, i kto tylko na nią zapadł, to umierał, a nim kto jej dostał, to nad tym domem przelatywał i stawał ptak czarny. Było to niezawodnym znakiem, że w tym domu upadek będzie”. Na mieszkańców miasteczka padł strach, byli przekonani, że to niesłusznie oskarżony rabin rzucił na nich przed śmiercią klątwę. Zdziesiątkowani chorobą frankiści wkrótce wyjechali z Wojsławic, a Marianna Potocka postawiła przy drogach wjazdowych do miasta i do pałacu pięć kapliczek. Wojsławic do dziś strzegą święci: stojący nieopodal stawu i chroniący przed powodzią Jan Nepomucen, Florian od pożarów, Tekla broniąca od ognia i klęski nieurodzaju, Barbara i Michał Archanioł – patroni dobrej śmierci. Ci z ochrzczonych frankistów, którzy umarli w Wojsławicach, zostali pochowani na miejscowym cmentarzu przykościelnym. W Księdze Pamięci Wojsławic zapisana jest opowieść Jakowa Tenenbojma, syna chasyda, który utrzymywał przyjazne stosunki z mieszkającymi w sąsiedztwie księżmi prawosławnymi i katolickimi. Wspomina on, jak w latach 20. XX w. razem z jednym z wikariuszy zeszli do krypt pod wojsławickim kościołem i zobaczyli tam w szklanych trumnach zmumifikowane zwłoki ochrzczonych frankistowskich rabinów ubranych w tradycyjne żydowskie stroje.

Nasz dom stał pomiędzy kościołem a cerkwią, codziennie spotykałem starego prawosławnego proboszcza, a młody ksiądz katolicki miał nawet zwyczaj przychodzić do nas w odwiedziny i żartować z moim tatą, który był chasydem. Pewnego razu przymierzył kapotę taty i powiedział, że w sobotę przyjdzie się pomodlić w przedsionku synagogi. Ten ksiądz pewnego razu zabrał mnie do kościelnej krypty, gdzie zobaczyłem szklane trumny, a w nich figury rabinów, które wyglądały jak z wosku i miały siwe brody. Leżeli tam w swoich ubraniach, w sztrajmlach, w atłasowych kapotach, zawinięci w jedwabne pasy.

„I odbuduje [Pan] Jeruzalem”

Powyższy napis widnieje na szczycie wschodniej ściany wojsławickiej synagogi. Wartości liczbowe hebrajskich liter tego napisu oznaczają w kalendarzu hebrajskim  rok 5663 (czyli 1902/1903 według kalendarza gregoriańskiego)  – rok zakończenia prac wykończeniowych przy nowym budynku synagogi. Budowę bóżnicy rozpoczęto w 1890 r., po pożarze, który zapewne zniszczył jej drewnianą poprzedniczkę. Podczas okupacji niemieckiej zamieniono ją na stajnie i magazyn zbożowy. Na przełomie lat 80. i 90. XX w. władze lokalne Wojsławic wyremontowały budynek dawnej synagogi na potrzeby biblioteki i urzędu stanu cywilnego. Dziś mieści się tam izba pamięci z eksponatami przypominającym o wielokulturowej przeszłości miasteczka. Warto wejść do środka, żeby zobaczyć drewniane sklepienie nad salą główną.

Synagoga była piękna, kolorowa w środku, pełna ręcznie robionych ozdób.

Obok synagogi stoi niepozorny drewniany domek, niegdyś wyższy o jedno piętro. Mieszkał w nim wojsławicki rabin. Przez ponad połowę XIX w. funkcję rabina sprawował w Wojsławicach Dawid London. Jego synowie Berko i Arie Lejb również objęli stanowiska rabinackie – w Wojsławicach i Lubomli. W historii zapisał się też jego wnuk Dawid Wejtsfrucht-London, który w 1915 r. podczas okupacji austriackiej został burmistrzem miasta Luboml. Wśród miejscowych rabinów znaleźli się również Pinkas Bodensztejn, Meir Wajnsztajn, Szyja Klajnminc. Ostatni wojsławicki rabin Jakow Cytrynboim zginął razem z większością żydowskiej społeczności miasteczka w październiku 1942 r. w obozie zagłady w Sobiborze.

Na pustym placu po zachodniej stronie synagogi stał bejt ha-midrasz, wybudowany w 1780 r. na mocy przywileju wydanego przez córkę Marianny Potockiej Humbelinę Kurdwanowską. Ponieważ miasteczko po wypędzeniu z niego Żydów i odejściu frankistów gospodarczo bardzo podupadło, nowa dziedziczka Wojsławic wydała dokument, w którym zapisano: Chcąc więc upadek tak znaczny nową restaurację […] miasta Wojsławice nagrodzić, podobało mi się garnącym się w poddaństwo, obywatelstwo i panowanie moje starozakonnym kupcom gospodarzom handlarzom, rzemieślnikom kunsztu wszelakiego w […] Wojsławicach nie tylko placów i domów kupowania […] czy zabudowania pozwolić, ale też jak najłatwiejsze i najpowszechniejsze do uskutecznienia tego dać pomoc. […] nadaję i ogłaszam w takowych obrębach wolność ustanowienia synagogi i duchowieństwa z wyrazem i mocą innych miast uporządkowanym wybraniem jednego z pomiędzy siebie na rabinostwo z takowym uprzywilejowaniem jakim ją innych sąsiedzkich miastach […] wystawienie szkoły na miejscu wyznaczonym a okopiska na dawnym wolne natychmiast dozwala się, […] utrzymywanie jarmarków i targów prawem dawniejszym pozwolono, wszelakich zupełne moc i sprzedawanie wszelkich Towarów wolne. Robienia wszelakiego rodzaju trunków kurzenia podług każdego możności gorzałki i szynkowania onych szafowania po domach zajezdnych obroków i siana nieograniczone daje się pozwolenie. Okopisko, czyli stary, założony w XVI w., cmentarz żydowski, o którym mowa w przywileju, nie zachowało się. Obecnie odwiedzić można jedynie zdewastowany teren nowego, założonego w XIX w. cmentarza, leżącego na wzgórzu, w odległości ok. 200 metrów od ul. Grabowieckiej. Można na nim znaleźć jedynie drobne szczątki kamieni nagrobnych.

Domy podcieniowe

W zachodniej pierzei rynku znajduje się do dzisiaj szereg domów podcieniowych – jedyny tego rodzaju zachowany zespół budynków w woj. lubelskim. Budynki w obecnej formie zostały zbudowane na początku lat 20. XX w., jednak z dokumentów wiemy, że domy podcieniowe stały tu na niezmienionych w swym kształcie działkach budowlanych już od czasów lokacji miasteczka w poł. XV w. Podcienia osłaniały od słońca i deszczu, były też witryną, miejscem prezentowania towarów i przyjmowania klientów przez rzemieślników oraz kupców mieszkających w tych domach.

Z mapy umieszczonej w Księdze Pamięci Wojsławic wiemy, że w jednym z domów podcieniowych mieścił się cheder.

W chederze Dawidka mełameda stały dwie długie ławki, na których siedziały dzieci, a rebe uczył je czytać po hebrajsku i modlić się. Miał dwóch pomocników, którzy codziennie pomagali przyprowadzać dzieci. W deszczowe dni, kiedy w miasteczku zalegało głębokie błoto, pomocnicy nosili dzieci na plecach. W chederze pomagali także nauczycielowi uczyć pierwszaków, na tablicy z alfabetem pokazywali wskazówką i uczyli ich wielkich liter. Zdarzało się, że kiedy pomocnik przechodził do wytłumaczenia nam, czym jest segol alef, segol mem, nagle na dworze rozlegało się przeraźliwe meczenie kozy: meeeeee! Współczuliśmy pomocnikowi, który musiał z całych sił przekrzykiwać kozę. Dlatego migiem uczyliśmy się samogłoskowych znaków. Koza pomagała im wyryć się w naszej pamięci. 

W owym czasie nie było w miasteczku ani jednego dziecka, które nie uczyłoby się u Dawidka mełameda.

Wokół rynku

Obecnie na rynku wojsławickim dominuje nowy ratusz, oddany do użytku w 2014 r. Nawiązuje on swym kształtem i lokalizacją do starego renesansowego ratusza, który został zniszczony w 1915 r. przez stosującą taktykę „spalonej ziemi” wycofującą się z Królestwa Polskiego armię rosyjską. Do czasów II wojny światowej rynek był miejscem handlowym, które co środę zapełniało się ludźmi ubranymi w różne stroje i mówiącymi różnymi językami.

W środę był w miasteczku dzień targowy. Do tego dnia Żydzi zazwyczaj przygotowywali się cały tydzień. Chłopi mieli w zwyczaju zbierać się z całej okolicy i każdy z nich przynosił coś na sprzedaż, a z zarobionych pieniędzy kupowali u Żydów towary, których potrzebowali. Taki jarmark był zwyczajem od wielu lat. Na ogół chłopi przybywali z koniem i furą, przywozili worki zboża. Młodzi i starzy, chłopi i chłopki, nieśli plecione kosze, torby i blaszane kanki na jajka, węzełki cebuli. Na furmankach wieźli worki kartofli, kury i wszystkie rodzaje owoców. Każdy coś niósł, każdy coś wiózł na sprzedaż.

Targowica, na której odbywał się jarmark, to był wielki plac w sercu miasteczka. Tam odbywał się handel końmi, bydłem i trzodą chlewną. Rejwach i tumult unosił się aż do nieba. Konie rżały, bydło muczało, na wozach z sianem leżały związane owce, które beczały i mruczały. Cały dzień trwał handel, każdy coś kupował albo sprzedawał.

3-go Maja jak u nas obchodzono w Wojsławicach przed wojną, to zbiórka była koło gminy. Z orkiestrą strażacką był przemarsz od gminy najsampierw do kościoła na mszę, z kościoła wychodzili do cerkwi – bo to była wszystka narodowość, z cerkwi wychodzili do bożnicy, do synagogi i tam znów byli na tej uroczystości. Dopiero stamtąd z powrotem pod pomnik Kościuszki na przemówienie, no i nazad pod gminę.

II wojna światowa i zagłada Żydów

W październiku 1939 r. do Wojsławic najpierw weszły wojska sowieckie, a po dwóch tygodniach niemieckie. Synagoga i domy modlitwy zostały zbezczeszczone, a żydowskich mieszkańców stale prześladowano. Jesienią 1942 r. zamieszkujący Wojsławice Żydzi zostali zmuszeni do pójścia piechotą do Chełma, skąd deportowano ich do obozu zagłady w Sobiborze. Na czele deportowanej grupy szedł ostatni wojsławicki rabin Jakow Cytrynboim. Kilkadziesiąt osób, które uniknęły wywózki, zostało wkrótce rozstrzelanych na łące za piekarnią. W 2015 r. dzięki współpracy Stowarzyszenia Miłośników Wojsławic z Komisją Rabiniczną ds. cmentarzy udało się ustalić dokładne miejsce ich pochówku.

Współczesność

Obecnie w Wojsławicach mieszka ok. 1,5 tys. osób. Budynek cerkwi wrócił do parafii prawosławnej w Chełmie i okazjonalnie służy celom sakralnym. W synagodze gmina urządziła Izbę Pamięci. Do wielokulturowego lokalnego dziedzictwa nawiązuje festiwal Spotkania Trzech Kultur, organizowany od 2007 r. przez Stowarzyszenie Miłośników Wojsławic. W okolicy działa kilka gospodarstw agroturystycznych, m.in. Dom Gościnny w Starym Majdanie, wyróżniony w 2013 r. tytułem „Turystycznej Perły Lubelszczyzny”. Co środę, tak jak dawniej, odbywa się targ.