Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Projekt "Shtetl Routes" ma na celu wsparcie rozwoju turystyki w oparciu o żydowskie dziedzictwo kulturowe pogranicza Polski, Białorusi i Ukrainy.

 

Teatr NN

Wołożyn - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Валожын [biał.], Wołożyn [pol.], וואלאזשין (Valazshin, jidysz.), וולוזין (Volozhin, heb.), Voložinas [lit.], Воложин [ros.]

Wołożyn jest stolicą rejonu wołożyńskiego w obwodzie mińskim (Republika Białoruś) położoną 75 km na północny zachód od Mińska. Miasto leży nad rzeką Wołożynką, w odległości 17 km od stacji Wołożyn mieszczącej się przy linii kolejowej Mołodeczno – Lida, przy szlaku komunikacyjnym Mińsk – Grodno.

Dzwonnica kościoła św. Józefa w Wołożynie z 1816 roku, plac Swobody
Dzwonnica kościoła św. Józefa w Wołożynie z 1816 roku, plac Swobody (Autor: Sańko, Paweł)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Pochodzenie nazwy miastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Według białoruskiego geografa W. Żuczkiewicza toponim „Wołożyn” został utworzony od nazwiska Wałoga (człowiek, który zdecydował się na zamieszkanie na bagnistym terenie). Natomiast od nazwy osady wywodzi się nazwa rzeczki – Wołożynkai.

Niektórzy uważają, że nazwa miasta została nadana przez krzyżowców, którzy, przechodząc przez osadę, nazywali ją „Flosschein” lub „Włoszyn”.

Istnieją jeszcze dwie legendy o pochodzeniu nazwy „WOŁOŻYN”ii. Pierwsza opowiada o tym, że bardzo dawno temu żył w tym miejscu niezwykle silny i dobry młodzieniec. Kiedy ktokolwiek zwracał się do niego z prośbą o pomoc, na przykład w zbudowaniu płotu, naprawieniu dachu czy skopaniu ogródka, ten nigdy nie odmawiał. Nazywano go Janka, a z powodu jego siły nadano mu przydomek – Wołat. Gdy osiągnął odpowiedni wiek, Janka-Wołat pojął za żonę dziewczynę o dobrym sercu, zbudował dom na wysokim wzgórzu oraz żył spokojnie i szczęśliwie. Był dla innych dobry i nigdy nikomu nie odmawiał pomocy. Sąsiedzi lubili Jankę, dlatego też również pomagali mu jak tylko mogli. Niestety po pewnym czasie młoda żona Janki-Wołata zachorowała i zmarła jeszcze przed pierwszą rocznicą ślubu. Janka pogrążył się w żałobie, stracił sens życia. Sprzedał swój dom i bydło. Aby wesprzeć go w nieszczęściu, ludzie zaczęli częściej zapraszać go do siebie, jakoby po to, by im pomagał. Jednakże Janka nie żył zbytnio dłużej od swojej żony i wkrótce sam zmarł. Po pewnym czasie zauważono, że zioła rosnące na wzgórzu, na którym niegdyś mieszkał Janka, leczą różne choroby, a samo miejsce przynosi szczęście. A kiedy ktoś pytał mieszkańców osady skąd pochodzą, ci odpowiadali, że mieszkają tam, gdzie wcześniej „Wołat żył”. Z czasem połączenie tych wyrazów dało nazwę miastu – WOŁOŻYN.

Widok na Wołożyn
Widok na Wołożyn

Inna wersja pochodzenia nazwy miasta została oparta na przekonaniu, że w dawnych czasach poganiacze wołów zawsze odbywali w tym miejscu postój. Nieopodal znajdowała się rzeka, gdzie woły poiły się i odpoczywały. Kiedy należało gnać woły dalej, poganiacze krzyczeli na nie: „Woły, żeń! Woły, żeń!” Słowo „żeń” oznaczało „iść”. Z czasem słowa te zaczęto wymawiać jako WOŁOŻYN.

Najważniejsze fakty historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze pisemne wzmianki o Wołożynie znajdują się w niemieckich kronikach z końca XIV stulecia – krzyżowcy przechodzący przez osadę nazywali ją „Flosschein” lub „Włoszyn”. Miasteczko było własnością Monwidów, Wieriejskiego, Gasztoldów, Słuszków, Radziwiłłów, Czartoryskich, Tyszkiewiczówiii.

W XVI – XVIII w. Wołożyn należał do województwa wileńskiego, później do województwa nowogródzkiego, a następnie ponownie do województwa wileńskiego wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej. Od 1793 r. – część Imperium Rosyjskiego, miasteczko w powiecie oszmiańskim, w guberni wileńskiej. W latach 1921–1939 siedziba powiatu w województwie nowogródzkim znajdującym się w granicach Polski. W latach 1939–1991 będąc częścią Białoruskiej SSR и ZSRR, miasto pełniło funkcję stolicy rejonu zaliczanego początkowo do obwodu baranowickiego, a następnie do obwodu mołodeczańskiego. Od 1963 r. Wołożyn należał do rejonu mołodeczańskiego, a w 1965 r. ponownie został siedzibą rejonu. Według danych z 2009 r. miasto zamieszuje 11,1 tys. mieszkańców.

Warunki naturalneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wołożyn leży w strefie umiarkowanej, w klimacie umiarkowanym kontynentalnym. 38% terytorium rejonu wołożyńskiego zajmują lasy, zamieszkiwane przez żubry, łosie, jelenie plamiste, lisy, wilki oraz inne gatunki zwierząt. Na terenie rejonu znajdują się złoża surowców mineralnych, takich jak: piaski silikatowe i budowlane, gliny, torf. Przez rejon przepływa 36 rzek i 59 strumyków tworzących dorzecze rzeki Niemen. Największą rzeką jest Berezyna, której szerokość osiąga 20-25 metrów. Samo miasto Wołożyn leży nad rzeką Wołożynką. Na wschodzie rejonu wznosi się Wysoczyzna Mińska, na północy znajduje się przedgórze Garbu Oszmiańskiego, zaś na południowym zachodzie leży Równina Nadniemeńska oraz inne niziny ciągnące się wzdłuż rzek Berezyna i Isłocz.

Opracowany został zielony szlak turystyczny pod nazwą „Szlaki wołożyńskie” (można się z nim zapoznać na stronie internetowej rejonowego komitetu wykonawczego: http://www.volozhin.gov.by/ru/zelenyj-marshrut-valozhynskiya-gastsintsy)

Zabytki architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Zespół pałacowo-parkowy Tyszkiewiczów jest zabytkiem architektury klasycystycznej. Wzniesiony został według projektu architekta A. Kossakowskiego w latach 1782 – 1806 w historycznym centrum miasta, na brzegu rzeki Wołożynki. Fundatorem oraz właścicielem pałacu był Józef Tyszkiewicz.
  • Kościół św. Józefa jest zabytkiem architektury późnego klasycyzmu. Został on wybudowany z cegły w 1816 r., a w 1864 r. zamknięty i zamieniony na cerkiew prawosławną. Po odrestaurowaniu świątyni, które miało miejsce na początku XXI w., obiekt został zwrócony Kościołowi rzymskokatolickiemu.
  • Cerkiew św. Konstantyna i Heleny jest zabytkiem architektury drewnianej z elementami stylu bizantyjsko-rosyjskiego. Została ona wzniesiona w 1866 r. i jest zaliczana do tzw. murawjowek, czyli świątyń zbudowanych za czasów generała Michaiła Murawjowa. W latach 90-tych XX wieku obok cerkwi wybudowano drewnianą kaplicę.
  • Budynek jesziwy, początek XIX w.
  • Zabudowa mieszkaniowa z początku XX w.
  • Szlak turystyczny «Architektura Kraju Nalibockiego», którego jednym z punktów jest Wołożyn.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka o Wołożynie pochodzi z niemieckich kronik z końca XIV w.

W 1413 r., zgodnie z unią horodelską, terytorium obecnego rejonu wołożyńskiego weszło w skład województwa wileńskiego. Od 1507 r. Wołożyn był siedzibą starostwa wołożyńskiego w województwie nowogródzkim, a od 1551 r. stał się częścią powiatu oszmiańskiego w województwie wileńskim.

Głównym właścicielem ziem na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego był początkowo wielki książę litewski. Od XV w. na ziemi wołożyńskiej zaczęła kształtować się prywatna własność ziemska. W 1407 r. wielki książę litewski Witold wydał przywilej, na mocy którego Wołożyn stał się własnością starosty wileńskiego Wojciecha Monwida.

Około 1475 r. Monwidowie wybudowali tutaj kościół. Następnie Wołożyn należał do pięciu legendarnych braci – książąt Wołożyńskich, o których wspomina „Kronika Bychowca”. Weszli oni w spisek z książętami prawosławnymi przeciwko polskiemu królowi i wielkiemu księciu litewskiemu Kazimierzowi IV, za co prawdopodobnie zostali pozbawieni życia w 1481 r.

W 1484 r. dobra wołożyńskie stały się własnością księcia Wieriejskiego. Na początku XVI w. Wołożyn należał do A. Gasztolda, od 1542 r. – do króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego Zygmunta I Starego, zaś od 1567 r. – do jego syna Zygmunta II Augusta. W 1567 r. właścicielem miasteczka został Mikołaj Radziwiłł Rudy, a w 1614 r. – Aleksander Słuszka.

W drugiej połowie XVI – na początku XVII w. w Wołożynie raz w tygodniu odbywały się targi. Na początku XVII w. miasteczko składało się z rynku i trzech ulic. W 1690 r. znajdowały się tutaj 83 zagrody, zaś na początku XVIII w. można było naliczyć 107 zagród, 5 ulic (Wileńska, Smorgońska, Mińska, Krzywa, Tylna), 2 kościoły i 2 cerkwie. W 1790 r. istniało w nim już 186 zagródiv.

W 1713 roku Wołożyn przeszedł we władanie wojewody połockiego Władysława Denhoffa, a od lat 30-tych XVIII w. właścicielami miasteczka byli książęta Czartoryscy. Pod koniec XVIII w. miejscowość znowu stała się własnością Radziwiłłów, którzy następnie sprzedali ją Czartoryskim.

W 1803 r. Wołożyn kupił hrabia Józef Tyszkiewicz. W tym czasie miasteczko liczyło 2446 mieszkańców. W latach 1803 – 1806 Tyszkiewicz wzniósł w centrum miasta zespół pałacowo-parkowy z dużą oranżerią (projektu A. Kossakowskiego) oraz wybudował kościół św. Józefa.

W pierwszej połowie XIХ w. Wołożyn był znany z handlu zwierzętami i płodami rolnymi. Organizowano 4 jarmarki rocznie, a we wtorki i w niedziele odbywał się tam targv.

Najlepiej rozwijał się przemysł młynarski oraz rzemiosło, między innymi produkcja tkanin, odzieży, obuwia, naczyń i sprzętu gospodarczego. Działały tartak i fabryka sukiennicza.

Według danych statystycznych z 1833 r. w Wołożynie mieszkało 817 mężczyzn oraz 902 kobiety. Do III gildii kupieckiej należeli 1 mężczyzna i 3 kobiety. W miasteczku znajdowały się 2 świątynie chrześcijańskie (murowana i drewniana), 2 domy murowane i 158 drewnianych, 1 zakład produkcyjny (pracowało w nim 10 osób), 3 sklepiki, 2 karczmy oraz 20 szynkówvi.

W połowie lat 60-tych XIX w. miasteczko liczyło 183 domy i ponad 2,5 tys. mieszkańców. W 1865 r. ogromny pożar strawił ponad 100 budynków.

Informacje o Wołożynie pochodzące z dokumentu „Wykaz miast guberni wileńskiej, w których wyłączne prawo do sprzedaży napojów należy do ich właścicieli. 1866 r.”vii:

Nazwa miasteczka Do kogo należy miasteczko i skąd pochodzi właściciel Ludność (obojga płci) Ilość ziemi posiadanej przez osoby spoza miasta Stopień rozwoju handlu i przemysłu
Wołożyn Do polskiego właściciela ziemskiego Jana Tyszkiewicza 1429 69 dziesięcin 4 jednodniowe jarmarki. Cotygodniowe targi lub bazary. Ogólny obrót na jarmarkach i targach – 10 tys. rubli rocznie. Młyn wodny. Browar. Mieszczanie narodowości żydowskiej parają się sprzedażą napojów w karczmach oraz handlem i rzemiosłem. 

Zgodnie z danymi statystycznymi z końca lat 60-tych XIX w. w Wołożynie mieszkało 1837 osób. Struktura ludności została przedstawiona w poniższej tabeliviii

 

Ogólna liczba mieszkańców

Szlachta i duchowieństwo Kupcy i mieszczanie Stan chłopski % w stosunku do ogólnej liczby ludności
chrześcijanie żydzi chrześcijanie żydzi mieszczaństwo stan chłopski żydzi
1837 35 - 950 867 5 52,8 47,2 52


W 1880 r. liczba mieszkańców miasteczka wynosiła 3175. Struktura ludności została przedstawiona poniżejix:

szlachta mieszczanie chłopi
prawosławni katolicy muzułmanie prawosławni katolicy żydzi prawosławni katolicy
męż. kob. męż. kob. męż. kob. męż. kob. męż. kob. męż. kob. męż. kob. męż. kob.
7 9 12 17 - - - - 8 11 1120 1190 331 292 86 93

 

W 1880 r. odnotowano 248 nieruchomości, od których płacono podatek w wysokości 138 rubli i 50 kopiejek. Sytuację społeczno-gospodarczą Wołożyna charakteryzują następujące dane: „W miasteczku znajdują się trzy cerkwie prawosławne, izba czasowego sędziego śledczego, cyrkuł, budynek zarządu włości, szkoła ludowa, urząd pocztowy, apteka, sklepiki, szynki, młyn, synagoga i dwa domy modlitewne. Chłopi zajmują się uprawą roli, zaś Żydzi - handlem. W ciągu roku odbywa się 5 jarmarków, z których obrót osiąga kwotę 4000 rubli, a w każdą niedzielę organizowane są targi”x.

W 1897 r. Wołożyn liczył już 4533 mieszkańcówxi.

Pod koniec XIХ w. w miasteczku były 523 domy (w tym 2 murowane), a liczba ludności wynosiła 2446 (406 prawosławnych, 140 katolików, 1900 żydów). W Wołożynie mieściły się 3 świątynie katolickie, synagoga i 4 domy modlitewne, a także siedziba prystawa, budynek zarządu włości, samorząd miejski, urząd pocztowo-telegraficzny, apteka, siedziby 2 lekarzy, szpital oraz szkoła ludowa i parafialna. W niedziele odbywały się targi, a 4 razy do roku również jarmarki (obroty z nich wynosiły 10-12 tys. rubli), na których handlowano głównie wołami, końmi, lnem oraz skóramixii.

W latach 1905 – 1907, kiedy miała miejsce rewolucja w Rosji, mieszkańcy miasteczka licznie uczestniczyli w wiecach i protestach.

W czasie I wojny światowej w pobliżu Wołożyna przebiegała linia frontu. Właśnie tutaj w dniach 19 – 23 października (1 – 5 listopada) 1917 r. odbył się zjazd delegatów III Korpusu 10. Armii Frontu Zachodniego. Została utworzona Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.

Od lutego do grudnia 1918 r. Wołożyn był okupowany przez wojska niemieckie, a następnie ziemie wołożyńskie zostały włączone do utworzonej jeszcze pod okupacją Białoruskiej Republiki Narodowej.

W październiku 1918 r. chłopi z okolicznych wsi pod dowództwem bolszewików wzniecili bunt, napadli na oddział niemiecki w majątku Szapowały, rozbroili go i ruszyli w stronę Wołożyna, w którym znajdowała się niemiecka komendantura. Na wiecu został wybrany komitet rewolucyjny. Część wojsk niemieckich przeszła na stronę chłopów. Po dwóch tygodniach bunt został stłumiony przez Niemców.

Wiosną 1920 r. Wołożyn okupowała polska armia. Zgodnie z postanowieniami traktatu ryskiego z 1921 roku miasteczko zostało przyłączone do Polski (w jej skład wchodziło do września 1939 roku) i stało się siedzibą powiatu wołożyńskiego w województwie nowogródzkim. W 1921 r. Wołożyn liczył 4070 mieszkańców, w 1931 r. – 6269, zaś w 1939 r. – 6,8 tys. xiii

W 1929 r. Wołożyn otrzymał prawa miejskie. 6 czerwca 1929 r. odbyły się wybory do rady miejskiej, do której weszło trzech Polaków, sześciu Białorusinów oraz trzech Żydów. 28 lipca 1929 r. miały miejsce wybory do magistratu, do którego zostało wybranych dwóch Polaków i dwóch Białorusinów. Burmistrzem miasta został Stanisław Szwed – kapitan rezerwy Wojska Polskiegoxiv.

W okresie międzywojennym działały w Wołożynie nielegalna Białoruska Organizacja Rewolucyjna, podziemny komitet rejonowy Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, struktury terenowe Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady oraz inne organizacje. W latach 1935 – 1939 odbyło się 6 strajków, w których uczestniczyło ok. 6 tys. osób.xv

We wrześniu 1939 roku Armia Czerwona przekroczyła granice Polski i od 17 września tego samego roku całe terytorium ziemi wołożyńskiej stało się częścią Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSRR). 15 stycznia 1940 roku Wołożyn stał się siedzibą rejonu wołożyńskiego w obwodzie baranowickim.

Od 25 czerwca 1941 r. w Wołożynie toczyły się działania wojenne i to właśnie wtedy dla mieszkańców miasta zaczęła się Wielka Wojna Ojczyźniana. Rejon stał się podczas wojny miejscem walk partyzanckich. Na jego terenie działały odziały partyzanckie imienia Frunzego, Czkałowa oraz Szczorsa, a także brygada „Za Sowiecką Białoruś” i inne. Tutaj swoje siedziby miały dowództwo ruchu partyzanckiego obwodu baranowickiego, podziemne rejonowe komitety Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) oraz Komsomołu z Wołożyna i Iwieńca. 26 czerwca 1941 r. Niemcy zajęli cały rejon i wprowadzili surowy reżim, tak zwany nowy porządek. W Wołożynie, Rakowie, Wiszniewie, Zabrzeziu i Iwieńcu naziści utworzyli obozy koncentracyjne (getta żydowskie), gdzie w sposób bestialski pozbawiono życia 6 tys. osób. W samym Wołożynie hitlerowcy dokonali w czterech miejscach masowej zagłady ludności żydowskiej, białoruskiej, polskiej i rosyjskiej. Około 1000 osób rozstrzelano na Popówce, u podnóża góry Wysokiej, ponad 100 – na stadionie miejskim, na „zielonym placu” i cmentarzu żydowskim – ponad 300 cywilów i członków rodzin żołnierzy 168. Pułku Strzeleckiego. 5 lipca 1944 r. miasto zostało wyzwolone spod okupacji niemieckiej.

Pomnik w Wołożynie upamiętniający Żydów zabitych w tym miejscu podczas egzekucji
Pomnik w Wołożynie upamiętniający Żydów zabitych w tym miejscu podczas egzekucji

Podczas wojny życie straciło ponad 8 tys. mieszkańców rejonu, a około 2 tys. osób wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Spalono 64 wsie.

Po wyzwoleniu zmieniono przynależność administracyjną Wołożyna oraz rejonu wołożyńskiego, które od 20 września 1944 roku należały do obwodu mołodeczańskiego. 1 stycznia 1963 roku zlikwidowano rejon wołożyński, włączając go do rejonu mołodeczańskiego. 15 stycznia 1965 roku decyzją Prezydium Rady Najwyższej BSRR przywrócono istnienie rejonu wołożyńskiego razem z 23 innymi rejonami.

W 1959 r. w Wołożynie mieszkało 4,8 tys. osób, w 1969 r. – 5,8 tys., w 1992 r. – 11,3 tys., w 2004 r. – 9,7 tys., zaś w 2009 r. – 11,1 tys.

Historia wspólnoty żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zgodnie z „Encyclopaedia Hebraica” pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej w Wołożynie pochodzą z połowy XVI w. Jak wynika ze spisu ludności z 1766 r., do kahału należało 383 Żydów. W 1847 r. miejscowa wspólnota żydowska liczyła 590 osób. Według spisu ludności z 1897 r. liczba mieszkańców Wołożyna i pobliskich wsi wynosiła 4534, z czego 2452 osoby były wyznania żydowskiego.xvi

Dane dotyczące historii Żydów mieszkających w Wołożynie znajdują się w archiwach i oddziałach rękopisów bibliotek litewskich i polskich.

W krakowskiej Bibliotece Książąt Czartoryskich przechowywane są inwentarze Wołożyna z XVIII w. W 1740 r. rozmieszczenie posiadłości ziemskich w miasteczku wyglądało następująco: Rynek – 6 gospodarstw (parcel) należących do chrześcijan i 16 – do żydów; ulica Wileńska – 11 gospodarstw w posiadaniu chrześcijan i 13 – w posiadaniu żydów; ul. Smorgońska – 3 gospodarstwa przynależące do chrześcijan i 5 – do żydów; ul. Browarna – 19 gospodarstw stanowiących własność chrześcijan i 2 – stanowiących własność żydów; pozostałe ulice były zamieszkane jedynie przez osoby wyznania chrześcijańskiego – ul. Krzywa (10 gospodarstw), ul. Tylna (3 gospodarstwa), ul. Mińska (17 gospodarstw), ul. Zarzeczna (27 gospodarstw), ul. Bednarska na przedmieściu (7 gospodarstw). Ogółem w miasteczku w 1740 r. znajdowały się 103 zagrody chrześcijańskie i 36 żydowskich (około 25,9 %). Zwraca uwagę fakt, iż niektóre osoby pochodzenia żydowskiego zajmowały się rolnictwem, na przykład Szmujło Jakubowicz Dubiński posiadał 5 „mórg łąk” i 4 „morgi gruntów ornych”. Na wszystkie zagrody żydowskie przypadało około 14 „mórg gruntów ornych” i około 16 „mórg łąk”xvii.

Zgodnie z danymi inwentarza Wołożyna z 1772 r. w miasteczku istniały 174 zagrody, w tym 44 żydowskiexviii.

W latach 1786 – 1787 przy Rynku znajdowały się 23 zagrody, z czego 19 należało do ludności żydowskiej; na ul. Wileńskiej – 37 zagród, w 17 żydowskich; na ul. Smorgońskiej – 15 zagród, w tym 12 żydowskich; na ul. Browarnej – 27 zagród, z czego 4 należały do Żydów; na ul. Krzywej – 14 zagród, w tym 3 żydowskie; na ul. Mińskiej – 18 zagród (z czego 1 należała do ludności żydowskiej); na ul. Bednarskiej – 18 zagród; na ul. Zarzecznej – 32 zagrodyxix.

Inwentarz wołożyński z 1847 r. zawierał informacje o ilości zagród należących do następujących osóbxx:

zagrody należące do chłopów:

zagrody należące do ludzi wolnych różnych stanów:
kmieci (użytkowali grunty orne oraz odrabiali pańszczyznę) zagrodników (użytkowali jedynie ziemię znajdującą się w zagrodzie) chałupników (brak ziemi) posiadających gospodarstwa
99 31 40 132

 

132 zagrody należące do „ludzi wolnych różnych stanów” prawdopodobnie powinny być utożsamiane z gospodarstwami żydowskimi, ponieważ z innych źródeł wiadomo, że w Wołożynie nie było kupców i mieszczan wyznania chrześcijańskiego. W związku z tym zagrody żydowskie stanowiły 43,7 % wszystkich zagród znajdujących się w miasteczku, których było 302. Inwentarz z 1847 r. informuje także o istnieniu w Wołożynie 2 karczm i 2 szynków, które przynosiły dochody w wysokości 758 rubli i 50 kopiejek roczniexxi.

W XIX w. liczba ludności żydowskiej w Wołożynie szybko wzrastała. Według danych statystycznych z końca lat 60-tych XIX w. w miasteczku mieszkało 1837 osób, z czego 955 było pochodzenia żydowskiego (lub 52 %)xxii. W 1880 r. liczba mieszkańców Wołożyna wynosiła 3175, w tym 2310 Żydów (lub 72,8 %)xxiii.

Dane o liczbie mieszkańców miasteczka według wyznania pod koniec XIX w. przedstawiają się następująco: ogólna liczba mieszkańców – 2446; prawosławnych – 406; katolików - 140; żydów – 1900 (77,7 %)xxiv.

W latach 1863 – 1865 toczył się spór pomiędzy hrabią Janem Tyszkiewiczem a miejscową ludnością żydowską. Z akt „Sprawy ze stosunku Ministerstwa Spraw Węwnętrznych do powództwa Hrabiego Tyszkiewicza o zniesienie praw ludności żydowskiej zamieszkałej w należącym do niego miasteczku Wołożyn do władania przez nich domami i gospodarstwami” wynika, iż 28 stycznia 1809 r. poprzedni właściciel miasteczka hrabia Józef Tyszkiewicz wydał dokument konwencyjny oraz instruktarz, gwarantujące osobom pochodzenia żydowskiego szereg praw, a także ustalające wysokość podatków. Chłopi zobowiązywali się do sprzedawania swoich towarów i kupowania wszelkich niezbędnych rzeczy jedynie w miasteczku. Bardzo ważny dla Żydów był punkt drugi dokumentu konwencyjnego: „wszystkie działki należące do Żydów oraz znajdujące się na nich domy, słodownie, gorzelnie, sklepiki, tj. wszelkiego rodzaju budynki, zarówno istniejące, jak i te, które mogą zostać zbudowane, powinny zostać uznane za pełną własność Żydów i ich spadkobierców […], za co mają oni obowiązek corocznego płacenia czynszu […]. Od czynszu zwolnione są miejsca zajmowane przez synagogę, szkołę, szpital, łaźnie, cmentarz”. Punkt szósty tego samego dokumentu informował, iż „Zezwala się Żydom na zajmowanie się handlem róźnego rodzaju, prowadzenie rzeźni i zajazdów, zajmowanie się szynkarstwem, kupowanie i sprzedawanie hurtem, tj. na wykorzystanie wszelkich dostępnych środków prawnych dla polepszenia swojego bytu bez przeszkód ze strony zarządu dworu, jednakże po opłaceniu określonej kwoty zgodnie z instruktarzem”. W instruktarzu określono opłaty za produkcję i sprzedaż alkoholu oraz wysokość podatków od różnych towarów. W 1840 r. władzę nad miasteczkiem przejął wnuk Józefa Tyszkiewicza – Jan. Rozpoczęło się ograniczanie praw ludności żydowskiej, przyznanych im przez poprzedniego właściciela Wołożyna. Jan Tyszkiewicz zabronił Żydom m.in. budowy nowych domów i remontowania starych, które były wynajmowane w celu sprzedaży napojów alkoholowych. W 1842 r. miejscowi Żydzi złożyli skargę o „naruszenie oraz ograniczenie ich praw i przywilejów przez Jana Tyszkiewicza, z których bez przeszkód korzystali do 1840 r.” Do czasu wpłynięcia sprawy o sporze do rozpatrzenia przez Senat, jej akta miały już 7 tomów o objętości około 3000 arkuszy. Senat uznał dokument konwencyjny, na którym opierały się prawa ludności żydowskiej, za obowiązujący, jednakże miejscowym władzom nakazano sprawdzenie, czy zapisy w tym dokumencie nie są sprzeczne z obowiązującymi wówczas przepisami w guberniach zachodnich. W efekcie zarząd guberni wileńskiej uznał niektóre przepisy tegoż dokumentu i instruktarza z 1809 r. za przestarzałe oraz podlegające zniesieniu. Niemniej jednak można przyjąć, że Żydzi mieszkający w Wołożynie wygrali tę sprawęxxv.

W 1890 r. wołożyńscy Żydzi (28 osób) poprosili władze gubernialne o zakazanie hrabiemu Tyszkiewiczowi budowy sklepików na placu centralnym. W prośbie powoływano się na fakt, iż wcześniej istniejące na placu sklepiki zostały wyburzone na mocy zarządzenia Tyszkiewicza z 1853 r., a na ich miejscu został wzniesiony żeliwny krzyż sześcioramienny. Starania Tyszkiewicza o budowę sklepików rozpoczęły się po tym, gdy krzyż i kościół zostały w 1866 r. przekazane Cerkwi prawosławnej. Żydzi zwracali uwagę na to, że pozwolenie na budowę sklepików było wydane w 1875 r., dlatego też do roku 1890 nastąpiło przedawnienie. Mimo poważnych argumentów zarząd guberni wileńskiej ponownie zezwolił hrabiemu Tyszkiewiczowi na budowę murowanych sklepikówxxvi.

Ogromną rolę w życiu społeczności żydowskiej odgrywała synagoga, która była nie tylko domem modlitwy, miejscem nauczania chłopców oraz poznawania Tory i Talmudu, ale również i miejscem spotkań wspólnoty. Innymi słowy – jej centrum duchowym i społecznym.

Zgodnie z oficjalną statystyką miejscowej administracji gubernialnej w 1868 r. w powiecie oszmiańskim (bez samego miasta Oszmiany) istniało 15 wspólnot żydowskich, które posiadały 1 synagogę, 23 domy modlitewne oraz 1 szkołę dla dzieci. Wśród 8144 osób pochodzenia żydowskiego i karaimskiego (karaimi – żydowska sekta powstała w Bagdadzie w VIII w., której doktryna opiera się na odrzuceniu Talmudu i autorytetu rabinów; karaimi mieszkający w Wielkim Księstwie Litewskim tworzyli osobliwą grupę etnolingwistyczną: ich język był zaliczany do języków tureckich) działało 14 rabinów, 42 członków starszyzny synagog lub domów modlitewnych oraz 14 skarbników. W Wołożynie znajdowały się 3 szkoły modlitewnexxvii. Inne źródła podają również informacje o istnieniu w miasteczku synagogi.

W 1867 r. miejscowe władze próbowały uregulować kwestię żydowskich bractw pogrzebowych poprzez ograniczenie opłat pobieranych za pochówek. Planowano podzielić cmentarz na 3 kategorie: za pochówek w I klasie należało zapłacić 10 rubli, w II klasie – 5 rubli, w III klasie – 3 ruble. Zgodnie ze spisem budynków należących do społeczności żydowskiej w Wołożynie znajdowały się: 1 szkoła murowana oraz 2 szkoły drewniane.xxviii

Wielką sławę w środowisku żydowskim przyniosła wołożyńska jesziwa, założona przez Chaima ben Icchaka Wołożynera w 1803 г. (nazwana na jego cześć „Ec Chaim”). Jesziwa w Wołożynie stała się prototypem i wzorcem dużych uczelni talmudycznych w Europie Wschodniej w XIX i XX wieku, a także w Izraelu, USA oraz innych krajach. Właśnie ona miała wpływ na kształtowanie się życia religijnego i duchowego litwackiej wspólnoty żydowskiej (litwaków). Wszyscy kolejni naczelnicy szkoły byli potomkami Ch. Wołożynera bądź byli spokrewnieni z jego rodziną. Genealogia kierownictwa jesziwy wołożyńskiej została przedstawiona w książce: Volozhin. The city, its people and the “ETZ HAYIM” Yeshiva. Tel-Aviv, 2004.

Rektorzy jesziwy byli uważani za niekwestionowane autorytety rabiniczne. Niektórzy z nich, przede wszystkim Naftali Cwi Jehuda Berlin, Josef Beer Sołowiejczyk oraz Chaim ha-Lewi Sołowiejczyk, odegrali istotną rolę w rozwoju współczesnej żydowskiej myśli religijnej.

Od lat 20-tych XIX w. władze rosyjskie zaczęły uznawać dyrektora jesziwy wołożyńskiej za jednego z przywódców rosyjskiej społeczności żydowskiej. Mimo to jesziwa była dwukrotnie oficjalnie zamykana przez władze (1824, 1858)xxix.

Z oficjalnego dokumentu Wileńskiego Okręgu Naukowego z dnia 16 marca 1864 r. wynika, że jesziwa w Wołożynie została zamknięta decyzją władz w 1858 r. i od tego momentu przestała działać. W sprawozdaniu za rok 1865 r. wileński kurator oświaty informował, że wiosną 1866 r. jesziwa uległa spaleniu, a także odnotował, iż „Zezwolono na prowadzenie otwartej zbiórki dla pogorzelców, w całym rejonie wystawiono puszki do zbierania datków. Wywołało to silne poruszenie, dlatego też ofiary posypały się ze wszystkich stron. Obecnie jeszybot powstaje z popiołów, jeszcze większy i z większą sławą, z dawnymi nauczycielami, nowymi studentami, z biblioteką talmudyczną. Szkoła została wskrzeszona i zapełniła się nawet dziećmi z zamożnych rodzin”xxx. 18 czerwca 1866 r. wydano polecenie zamknięcia jesziwy i zażądano wyjaśnień dotyczących przyczyn otwarcia uczelni bez pozwolenia władz.

Jednakże jej zamknięcie było jedynie ogłoszone formalnie, bez wydania odpowiedniego rozporządzenia, dlatego też jesziwa funkcjonowała nadal. Liczba studentów stale rosła, pod koniec lat 80-tych XIX w. było ich już 400. Duży prestiż uczelni przyciągał osoby z innych krajów i kontynentów, m.in. z Anglii, Niemiec, Austrii czy Ameryki Północnej. Od połowy XIX w. w jesziwie zaczął uwidaczniać się wpływ niedawno powstałego kierunku etycznego pod nazwą „musar”, mimo niezbyt przychylnego stosunku rektora jesziwy do tego ruchu. W latach 70-tych XIX w. zaczęły do niej przenikać idee haskali (oświecenia żydowskiego), a w latach 80-tych tego samego wieku wielu uczniów przyciągnął ruch Chowewej Syjon (ruch syjonistyczny, którego celem było zjednoczenie i odrodzenie narodu żydowskiego w jego historycznej ojczyźnie – w Izraelu).

W 1891 r. rosyjski minister edukacji zatwierdził „Przepisy o wołożyńskim jeszybocie”, zgodnie z którymi studenci jesziwy powinni byli odtąd poznawać nie tylko Talmud i źródła żydowskiego prawa religijnego, ale również i język rosyjski oraz arytmetykę w zakresie kursu żydowskich szkół ludowych. Naczelnik jesziwy N. Berlin nie zgodził się z tą decyzją, dlatego też w 1892 r. władze ogłosiły zamknięcie uczelni; N. Berlin oraz uczniowie zostali wydaleni z miasteczka. Jednakże już w 1895 r. jesziwa została ponownie otwarta. Kontynuowała ona rozwój aż do I wojny światowej, kiedy zaprzestano prowadzenia zajęć z powodu zbliżania się linii frontu do Wołożyna. Kolejne otwarcie jesziwy nastąpiło dopiero w 1921 r., ale liczba jej studentów znacznie spadła. W różnych okresach uczyli się tutaj niektórzy żydowscy poeci i pisarze, m.in. M.I. Berdyczewski i Ch.N. Bialik, który utrwalił atmosferę jesziwy w poemacie „Ha-Matmid” (hebr. ‘asceta’)xxxi.

W archiwum Jad Waszem znajduje się ciekawy dokument, który informuje o nadaniu 9 października 1913 r. tytułu rabina po nauce w wołożyńskiej jesziwie zaledwie 18-letniemu (!) Jakubowi Mandelbaumowixxxii.

Jesziwa w Wołożynie jest wśród wyznawców religii żydowskiej nazywana „EMaJESZIWA”, co tłumaczy się jako „matka jesziw”.

Według danych z 1909 r. w miasteczku, obok słynnej jesziwy, działała również żydowska szkoła ludowa.

Wołożyńscy Żydzi, podobnie jak ludność żydowska zamieszkująca cały region, zajmowali się handlem oraz rzemiosłem. Były to ich główne źródła dochodu. W miasteczku istniało wiele żydowskich sklepików i szynków.

Na początku lat 50-tych XIX w. wołożyńscy rzemieślnicy żydowscy zabiegali o utworzenie cechu. Wynikało to nie tylko z chęci uniknięcia konkurencji, ale także z możliwości uwolnienia się spod władzy kahału i uniknięcia poboru do armii (rzemieślnicy należący do cechów byli zwolnieni z tego obowiązku). W 1845 r. pojawił się projekt podziału Żydów na „pożytecznych” oraz tych, którzy nie odznaczali się produktywnością, by nałożyć na nich dodatkowe ograniczenia (w tym wzmożony nabór do armii). Planowano podzielić Żydów na 5 kategorii: kupców, rolników, rzemieślników, mieszczan osiadłych i mieszczan nieosiadłych. Do kategorii rzemieślników zaliczano jedynie tych, którzy należeli do cechów.

Z powodu tego, iż nie było podstaw prawnych dla utworzenia cechów w miasteczkach, to w Wołożynie wprowadzono uproszczoną administrację rzemieślniczą. Mistrzowie wchodzący w skład miejscowego zarządu rzemieślniczego reprezentowali następujące rodzaje rzemiosła: krawiectwo – 5 osób, garbarstwo – 1, kowalstwo – 3, szewstwo – 1, brązownictwo (obróbka brązu) – 2, farbiarstwo – 1, zegarmistrzostwo – 1. Oprócz tego 12 Żydów wołożyńskich utworzyło tzw. cech nierzemieślniczy, do którego weszło 8 cieśli, 2 osoby zajmujące się wytwarzaniem lin oraz 2 kopaczyxxxiii.

Zachowane źródła dowodzą, że wołożyńska wspólnota żydowska była biedna. W 1878 r. pełnomocnicy miejscowej społeczności żydowskiej Josel Rogowoj, Girsz Berkman i inni, złożyli wniosek o pokrycie z podatku koszernego ciążących na ich klientach należności z tytułu pożyczek aprowizacyjnych w wysokości 1490 rubli i 92 kopiejek. Władze gubernialne odrzuciły ten wniosek, ponieważ wołożyńska wspólnota żydowska zalegała z opłatą podatku pogłównego w wysokości 1135 rubli i 40 kopiejek. Dlatego też reszta z podatku koszernego – 108 rubli i 75 kopiejek – została przeznaczona na częściowe pokrycie zaległego podatku pogłównegoxxxiv.

Jak kształtowały się stawki podatku koszernego i na co był on przeznaczany? Odpowiedź na te pytania zawiera dokument archiwalny „O zatwierdzeniu wykazu stawek pobieranych z tytułu podatku koszernego i preliminarza wydatków opłacanych z tego podatku wśród społeczności żydowskiej guberni wileńskiej w okresie czterolecia 1877 – 1881”xxxv. Fragment tego dokumentu dotyczący Wołożyna został przedstawiony w poniższej tabeli:

Od uboju
bydła rogatego (w rublach)
Od uboju nierogacizny (w kopiejkach) Od uboju drobiu (w kopiejkach) Oczekiwany zysk z opłacania podatku koszernego u poborcy podatkowego
wołów krów jałówek cieląt baranów, owiec, kóz indorów indyczek gęsi kaczek kur, kogutów pary kurcząt  
1,2 1 60 10 10 2 1 1 0,5 0,5 0,5 145 rubli

 

Na spłatę zaległych należności Na utrzymanie przy rosyjskim MSW komisji rabinicznej, przy gubernatorze generalnym uczonych żydowskich Na tworzenie ksiąg metrykalnych Na zakup od rabina Gurwicza zbioru modlitw na dni świąteczne
389 rubli i 72 kopiejki 2 ruble i 15 kopiejek 8 rubli i 13 kopiejek 18 rubli

 

Część podatku koszernego była przeznaczana na rozwój miasteczka. W 1898 r. wołożyńscy Żydzi uzyskali pozwolenie na wykorzystanie z resztek podatku koszernego kwoty 237 rubli i 97 kopiejek na budowę w miasteczku publicznej studni artezyjskiejxxxvi. Jednakże w „Słowniku geograficznym Królewstwa Polskiego” napisane jest, że Wołożyn „przedstawia wygląd zwykłego miasteczka żydowskiego, brudnego, zaniedbanego, błotnistego”xxxvii.

Od 1875 r. wprowadzano w miasteczkach samorządy miejskie. Według danych z 1884 r. jego skład w Wołożynie był następującyxxxviii:

Nazwa społeczeństwa miejskiego Ogólna liczba mieszkańców Liczba ludności według wyznań Forma samorządu miejskiego Skład osobowy samorządu miejskiego
Wołożyńskie 1955 1955 żydów Zarząd miejski, starosta i jego zastępca Starosta miejski Icek Brudny, jego zastępca Mowsza Klejn, obaj wyznania żydowskiego, na stanowisku od maja 1883 r.

 

W 1892 r. gubernator wileński zapowiedział likwidację odrębnego samorządu w Wołożynie i przyłączenie wołożyńskich mieszczan pod administrację samorządu oszmiańskiego, ponieważ z powodu „wszczęcia postępowania karnego przeciwko wołożyńskiemu staroście miejskiemu pod zarzutem przestępstw [...], zaproponowano mieszczanom, by przeprowadzili nowe wybory starosty, jednakże ludność miasteczka, składająca się wyłącznie z osób pochodzenia żydowskiego, nie zgodziła się na ich przeprowadzenie”xxxix.

Mimo to samorząd w Wołożynie został zachowany. Władze jednak nadal nie były w stanie spełnić wymogów prawnych dotyczących obsadzania członków samorządu miejskiego głównie osobami wyznania chrześcijańskiego. W czerwcu 1900 r. gubernator wileński po raz kolejny poprosił generalnego gubernatora wileńskiego, kowieńskiego i grodzieńskiego o zatwierdzenie osób należących do społeczności żydowskiej na stanowisku starosty miejskiego oraz jako członków samorządu, ponieważ „wołożyńska społeczność miejska składa się wyłącznie z żydów i mieszczan wyznania chrześcijańskiego w ogóle nie ma”xl.

W latach 1903 – 1904 wołożyńscy Żydzi próbowali ubezpieczyć swój dobytek od nieszczęśliwych wypadków zgodnie z zasadami prawa gubernialnego. W podaniu złożonym przez pełnomocników wołożyńskiej i iwiejskiej społeczności miejskiej, Izaaka Saułowa Kossowskiego i Szmujła Aaronowicza Szejmana, odnotowano na podstawie opinii mieszczan, że wielu właścicieli domów nie ubezpieczyło swoich nieruchomości w prywatnych towarzystwach ubezpieczeniowych z powodu „nieznośnie wysokiej taryfy” i liczą na jak najszybsze powstanie w guberni wileńskiej nowej formy ubezpieczeń wzajemnychxli.

Żydzi z Wołożyna nie stronili od ważnych wydarzeń społeczno-politycznych w regionie. Ciekawy jest fakt, iż wśród 22 mieszkańców Wołożyna pozwanych w 1864 r. w sprawie pod nazwą „O niektórych osobach mieszkających w miasteczku Wołożyn oskarżonych o udział w demonstracjach politycznych”, znajdowało się 2 Żydów: Izrael, który szył czamarki (dawne ubranie podobne do surduta czy kaftanu; powstańcze czamarki były szyte z szarego sukna chłopskiego, z ciemnymi paskami na piersiach), a także Jewna, który na niego doniósłxlii.

W okresie międzywojennym ludność w Wołożynie nadal składała się głównie z osób pochodzenia żydowskiego. Wasyl Gorbaczewski we wspomnieniach poświęconych wołożyńskim Żydom opisuje ich tryb życia. Według jego szacunków tuż przed II wojną światową w miasteczku mieszkało około 2,3 tys. Żydów (na 7 tys. wszystkich mieszkańców). Ludność żydowska miała swoich przedstawicieli w magistracie miasta. Zamieszkiwała ona centralne części miasta. Łatwo można było ustalić domy żydowskie, bowiem ich dachy były kryte gontem, zaś domy Białorusinów były kryte strzechą. W Wołożynie funkcjonowały 3 synagogi: 1 murowana i 2 drewniane. Szkoła początkowa działająca pod auspicjami Żydowskiego Stowarzyszenia Oświatowo-Kulturalnego „Tarbut” posiadała charakter narodowo-religijny, jednakże nauczano tam także języka polskiego i historii Polski. Po ukończeniu tej czteroletniej szkoły niektórzy uczniowie szli do piątej klasy polskiej szkoły siedmioletniej. Mimo wszystko trudno było im się uczyć języka polskiego, w przeciwieństwie do języka białoruskiego, który znali o wiele lepiejxliii.

Pochodzący z Wołożyna Mieczysław Nowak (urodzony w 1926 roku) wspominał, że Żydzi, którzy ukończyli czteroletnią żydowską szkołę początkową, posiadali o wiele lepsze przygotowanie do nauki w piątej klasie polskiej szkoły siedmioletniej w porównaniu z uczniami białoruskimi. Zaznaczał także, że Żydzi dobrze znali język białoruski, ale między sobą rozmawiali po hebrajskuxliv.

W okresie międzywojennym działała również jesziwa (ostatnich 64 słuchaczy zginęło z rąk nazistów podczas II wojny światowej)xlv.

Głównym zajęciem ludności żydowskiej był w dalszym ciągu handel. To właśnie do niej należało 95 % wszystkich placówek handlowych istniejących w Wołożynie (było to około 50-ciu punktów handlowych, z których 70 % znajdowało się przy placu targowym). Wiele sklepów było wyspecjalizowanych w sprzedaży określonych towarów i odznaczało się wysokim poziomem obsługi klientów. Kwitł także nielegalny handel – głównie towarami objętymi monopolem państwowym (np. cukrem, tytoniem, napojami alkoholowymi, solą). Szczególną grupą zawodową wśród wołożyńskich Żydów byli bałagułowie, czyli żydowscy woźnice. Oprócz nich w mieście znajdowało się sporo rzemieślników: krawcy, szewcy, stolarze, ślusarze, kowale, piekarze, cyrulicy, zegarmistrzowie, fotografowie i inni. Najbardziej znanymi wołożyńskimi przedsiębiorcami byli: Wand Polak (miejski dostawca energii elektrycznej, posiadał elektrownię, tartak, młyn, zakład sukienniczy); Rapoport i Perolman (właściciele tartaku i młyna), Gecal i Mośka (posiadali zakłady obróbki lnu), Morecki i Frid (właściciele cukierni), Berkowicz (właściciel sklepu optycznego), Kiwielewicz (fotograf i właściciel kawiarni)xlvi.

Życie gospodarcze i kulturalne Żydów było zaburzane przez prawo radzieckie. Po pierwsze, zniszczony został tradycyjny system instytucji religijnych i świeckich. Zamknięto wszystkie szkoły żydowskie oraz wstrzymano wydawanie gazet i czasopism. Zlikwidowano wszystkie żydowskie stowarzyszenia i organizacje. Zamknięto jesziwę, którą zamieniono na restaurację. Szkoła prowadzona przez stowarzyszenie „Tarbut” uległa sowietyzacji. Wydano całkowity zakaz działalności żydowskich partii politycznych. Rozpoczęły się aresztowania działaczy politycznych zrzeszonych w Bundzie oraz syjonistów. Po drugie, w myśl nowych przepisów handel prywatny był zabroniony, a rzemieślnicy nie mogli pracować samodzielnie. W związku z tym szybko zaczęto tworzyć spółdzielnie wytwórcze, m.in. krawieckie, szewskie, smolarskie i inne. W 1939 r. w Wołożynie na bazie zakładów przemysłowych Polaka i Rapoporta powstało rejonowe przedsiębiorstwo wielozakładowe, w skład którego wchodziły stolarnia, kuźnia, tartak i inne zakłady. Właśnie w tych nowo powstałych zrzeszeniach, a także w strukturach handlu radzieckiego dostali pracę samotnie pracujący wcześniej rzemieślnicy i kupcy. Należy jednak zauważyć, że ze względu na swoją przedsiębiorczość i umiejętność nawiązywania kontaktów, w rękach Żydów znalazły się, w większości przypadków, stanowiska kierownicze w nowych instytucjach: byli oni dyrektorami, prezesami, księgowymi, kontrolerami itp. Właśnie z tego powodu Żydzi znajdowali się znacznie wyżej w hierarchii społecznej niż inne warstwy miejscowego społeczeństwa.

26 czerwca 1941 r. Wołożyn został zajęty przez wojska niemieckie. Niedługo po tym wydarzeniu zostało utworzone getto, gdzie wkrótce powstał podziemny żydowski antynazistowski ruch oporu. Informacje o eksterminacji ludności żydowskiej są sprzeczne, dotyczy to głównie dat przeprowadzania akcji oraz ilości ofiar. Zgodnie z rosyjskojęzyczną „Elektroniczną encyklopedią żydowską” w sierpniu 1941 r. na obrzeżach miasta rozstrzelano 45 Żydów. Druga akcja miała miejsce we wrześniu 1942 r. Gestapowcy, którzy przyjechali dwoma samochodami, wspólnie z miejscowymi policjantami zamordowali 225 Żydów w pobliżu polskich koszar oraz na ul. Dubińskiej. Kolejna zbrodnia odbyła się w styczniu 1943 r. na obrzeżach Wołożyna. Na ul. Szepowałowskiej spalono żywcem około 400 Żydów (zagnano ich do szopy z suszącym się lnem, a następnie podpalono). Następny mord został dokonany w czerwcu 1943 r. na cmentarzu żydowskim, gdzie rozstrzelano ponad 1,5 tys. osób, w tym kobiety i dziecixlvii.

Według książki „Zeznania oprawców” wydanej przez Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi odbyło się 6 akcji eksterminacyjnych ludności żydowskiej w Wołożynie: 1) sierpień 1941 r. – w centrum miasta pozbawiono życia 45 osób; 2) grudzień 1941 r. – na ul. Gorkiego zabito 345 osób; 3) wrzesień 1942 r. – na górze Wysokiej zamordowano około 1000 osób; 4) październik – listopad 1942 r. – na stadionie miejskim rozstrzelano około 200 osób; 5) 1944 r. – na ul. Pionierskiej spalono żywcem około 400 osób; 6) 2 maja 1943 r. na cmentarzu żydowskim zabito około 1500 osóbxlviii

Według wspomnień dawnych mieszkańców Wołożyna (m.in. Wiery Iwanownej Pieriepieczy, urodzonej w 1927 roku) jednej Żydówce udało się uciec podczas akcji rozstrzeliwania na stadionie, ale została wydana nazistom przez mieszkańca miasta: „Jedna Żydówka uciekła, pobiegła wzdłuż rzeczki i zabiegła aż na koniec miasta. I był taki jeden drań, który tę Żydowkę wydał. Żupaczka Andrej wydał tę Żydówkę. Nie wiem jak się nazywała ta Żydówka. Ale on ją wydał. Potem wszyscy potępiali go [...]. Ale on już zmarł, nie ma już jego […]. A potem jego bliscy zaczęli umierać. A to pożar, a to dom spłonął. Wszyscy go uważali za grzesznika. Oni już zmarli, ich już nie ma…”xlix.

W archiwum Jad Waszem przechowywane są wspomnienia ocalałych więźniów z wołożyńskiego gettal:

  • Michaił Rajak i Girsz Rajak (według nich getto w Wołożynie powstało na początku lipca 1941 r.; akcje eksterminacyjne ludności żydowskiej odbywały się 9 – 14 maja 1942 r. oraz 3 – 7 sierpnia 1942 r.).
  • Pnina (Hajet) Potasznik (urodzona w Wołożynie w 1921 r., wspomina życie w getcie, ucieczkę, ukrywanie się w domu chrześcijan (katolików), życie w Baksztach, kontakty z radzieckimi partyzantami, spotkanie z żydowskimi partyzantami).
  • Gersz Perski (ur. w Wołożynie w 1915 r., wspomina getto, ucieczkę do Puszczy Nalibockiej, wstąpienie do partyzantki i w szeregi Armii Czerwonej, rany odniesione w Berlinie).
  • Jakob Kahan (ur. w Wołożynie w 1919 r., wspomina getto, roboty przymusowe, ucieczkę z getta i powrót do niego, jeszcze jedną ucieczkę, wstąpienie do partyzantki, powrót do Wołożyna po jego wyzwoleniu, aliję, czyli powrót do ojczyzny swoich ojców oraz udział w wojnie o niepodległość Izraela).

Po wyzwoleniu miasta udało się ustalić jedynie 136 nazwisk Żydów z Wołożyna z ogólnej liczby około 3 000 zabitych ze wskazaniem ich wieku, płci, zawodu i ostatniego miejsca pracy przed wojną.

W 1999 r. medalami „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata” zostali odznaczeni Alima i Branisłaŭ Pożariccy ze wsi Giniewicze w rejonie wołożyńskim za uratowanie Gieni Zawojner (miała 7 lat, kiedy została zabrana z getta i ukrywana w leśniczówce – do zakończenia wojny została piątym dzieckiem w rodzinie Pożarickich).

Oddziały armii radzieckiej wyzwoliły Wołożyn 5 lipca 1944 r. Dokonali tego przy pomocy grup partyzanckich, do których wchodziła również ludność pochodzenia żydowskiego.

Po II wojnie światowej wspólnota żydowska w mieście nie została odbudowana. Zgodnie ze spisem ludności z 1989 r. w rejonie wołożyńskim w obwodzie mińskim mieszkało 51 Żydów, w tym pięciu – na obszarach wiejskich. W 2009 r. w rejonie mieszkało już zaledwie 23 Żydów, w tym 22 w miastachli.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Terytorium dzisiejszego rejonu wołożyńskiego było zamieszkane przez ludzi już w epoce mezolitu (9 – 4 tys. p.n.e.). Przykładem pomnika archeologicznego z tego okresu jest osada mezolityczna znajdująca się w odległości 1 km od Iwieńca. W okolicy odkryto ślady osadnictwa oraz narzędzia pracy z epoki neolitu i brązu, a także kilka grodzisk kultury ceramiki kreskowej z epoki żelaza, z których jedno z nich znajduje się w centrum Wołożyna (0,5 km na południe od dworca autobusowego, na miejscu grodziska znajduje się aktualnie XIX-wieczny cmentarz).

Zachowało się wiele słowiańskich cmentarzysk kurhanowych z epoki wczesnego średniowiecza. Niektóre z nich są badane przez archeologów.

Ciekawym zabytkiem archeologicznym jest świątynia pogańska związana z kultem bogini miłości – Góra Dziewicza (obok wsi Ogorodniki).

Obiektami kultu były także zachowane niedaleko od wsi Kamień, Daminowo i Ratyńce ogromne głazy narzutowe. Miejscowa legenda głosi, że w takich głazach mieszkał szewc. Osoba, która zamówiła buty, podchodziła do okienka znajdującego się w kamieniu, przekazywała swoje życzenie i kładła pieniądze. Przez to okienko zabierano również gotowy wyrób. Buty noszono 15 lat i im częściej zakładano je na zabawy, tym stawały się trwalsze. Ale jeśli chodzono w nich do cerkwi, to tam obuwie rozpadało się na drobne kawałki. Kapłani ujrzeli w tym szewcu złego ducha i rzucili zaklęcie na głaz. Odtąd zaprzestano wyrobu butówlii.

ReligiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy kościół w Wołożynie został wzniesiony około 1475 r. Jego pierwszy budynek był drewniany (powstał około 1500 r.), ale został całkowicie zniszczony przez pożar. W 1681 r. Józef Bogusław Słuszka założył tutaj kościół i klasztor bernardynów ze szkołą (zostały zlikwidowane w 1864 r.). Od 1683 r. w miasteczku istniało bractwo cerkiewne. W 1710 r. Słuszkowie wybudowali tutaj drewnianą cerkiew unicką.

W 1805 r. za czasów hrabiego Józefa Tyszkiewicza rozpoczęto budowę murowanego kościoła w stylu klasycystycznym (budowa została ukończona w 1816 roku).

W 1866 r. została zbudowana drewniana cerkiew prawosławna św. św. Konstantyna i Heleny.

Pod koniec ХIX w. wśród 2446 mieszkańców Wołożyna było 406 prawosławnych, 140 katolików i 1900 żydów.

Zgodnie ze spisem z 1897 r. Żydzi posiadali w Wołożynie 1 synagogę i 4 domy modlitewneliii. Wołożyn słynął wśród społeczności żydowskiej ze swojej jesziwy (lata 1802/1803 – 1939). Pod koniec lat 80-tych XIX w. liczba studentów tej uczelni dochodziła do 500liv.

Historia dzisiejszej wołożyńskiej parafii katolickiej rozpoczyna się od 1475 r.; w latach 1681-1832 działał klasztor bernardynów, a współczesny kościół został zbudowany w 1816 r. (odtworzony w 1990 r.).

Wołożyn jest aktualnie siedzibą dekanatu w prawosławnej eparchii mińskiej.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wołożyn jest centrum administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym regionu. Tutaj mieściła się rezydencja władców miasta (miasteczka), organy władzy lokalnej, instytucje gospodarcze, społeczne i kulturowe. Pod koniec XIX w. w Wołożynie znajdowały się: siedziba prystawa, budynek zarządu włości i zarządu miejskiego, urząd pocztowo-telegraficzny, apteka, siedziby 2 lekarzy, szpital oraz szkoła ludowa i parafialna. W niedziele odbywały się targi, a 4 razy do roku również jarmarkilv. W 1864 r. jarmarki zostały zorganizowane 30 kwietnia, 25 czerwca, 17 września i 30 grudnialvi, zaś w 1866 r.:. „1) w Niedzielę Przebaczenia (Seropustną), tj. w ostatnią niedzielę przed Wielkim Postem, 2) w pierwszy czwartek po Wielkanocy, 3) w dziesiątą niedzielę po Wielkanocy, 4) 1 października” lvii.

Według danych z połowy XIХ w. w Wołożynie istniała uproszczona administracja rzemieślnicza (dla krawców, garbarzy, kowali, szewców, brązowników, farbiarzy i zegarmistrzów) oraz żydowski cech nierzemieślniczy (zaliczali się do niego kopacze, cieśle oraz osoby zajmujące się wytwarzaniem lin)lviii. Działały tartak i fabryka sukiennicza.

Od 1864 r. W Wołożynie funkcjonowała trzyletnia szkoła ludowa. W 1886 r. uczyło się w niej 76 chłopców i 16 dziewczyn. Według danych z 1909 r. w miasteczku była także żydowska szkoła ludowa.

W 1903 r. utworzono Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji (SDPRR), której lata świetności przypadły na okres rewolucji rosyjskiej (1905 – 1907). W jej skład wchodziło 30 – 50 osób.

W okresie międzywojennym prężnie działały sklepy i kramy (było ich około 50), hotel, młyn, tartak, zakład sukienniczy, 5 instytucji kredytowych, 2 apteki, 2 składy apteczne, szpital, przychodnia pracownicza (gdzie pomoc medyczna była udzielana bezpłatnie), 5-6 karczm, 2 restauracje, 2 kawiarnie oraz 2 cukiernie. W poniedziałki i czwartki odbywały się regularnie jarmarki (te wszystkie informacje pochodzą z 1929 r.). W tym okresie rozwijał się w Wołożynie przemysł drzewny i spożywczy. Istniała polska szkoła siedmioletnia, a także białoruskie szkoły początkowe funkcjonujące dzięki składkom rodziców (zostały one zamknięte w 1930 r.). Działała żydowska szkoła początkowa prowadzona przez Żydowskie Stowarzyszenie Oświatowo-Kulturalne „Tarbut” (założona w 1925 r.)lix.

Zgodnie z informacjami z 1923 r. w Wołożynie istniała organizacja syjonistyczna licząca około 30 członków. Jej przywódcą był Brudno, właściciel hotelu i banku żydowskiego. Uważano jednakże, że organizacja nie prowadziła żadnej działalności politycznej oraz kulturalno-oświatowejlx.

Współczesny Wołożyn jest centrum administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym rejonu o tej samej nazwie. Znajdujące się w mieście zakłady produkcyjne wytwarzają: pieczywo, wyroby cukiernicze, wędliny, nabiał, piwo, okna i drzwi, tarcicę, meble kuchenne i wyściełane, wyroby ceramiczne oraz tkaniny lniane.

W Wołożynie działają 2 szkoły średnie, gimnazjum, rolnicze liceum zawodowe, dziecięca szkoła artystyczna, szkoła sportowa dla dzieci i młodzieży, 6 oddziałów przedszkolnych, 2 biblioteki, dom kultury oraz muzeum krajoznawcze.

Przy „Wołożyńskiej Dziecięcej Szkole Artystycznej” (będącej placówką publiczną) funkcjonuje z powodzeniem dziecięca orkiestra dęta (jej kierownikiem artystycznym jest W.I. Griuk), natomiast przy rejonowym centrum kultury działa Ludowe Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne „Ruń”.

Stowarzyszenie Twórców Ludowych „Skarbnica” działające przy miejscowym centrum kultury popularyzuje ludową sztukę stosowaną oraz prowadzi działania w celu odrodzenia się sztuki ludowej i rzemiosła. Do stowarzyszenia należy 34 rzemieślników.

W rejonie organizowane są regularnie konkursy i festiwale: Konkurs Młodych Wykonawców Muzyki Popularnej „Maj”, Konkurs Młodych Literatów „Młode Głosy”, Festiwal Kultur Narodowych „Polifonia”, Festiwal Ludowej Muzyki Instrumentalnej „Graj harmonio!”, Konkurs Tradycyjnego Tańca Ludowego „Kontakt z Przeszłością”, rejonowe święto humoru „Żarty w Dubinie” i inne. W 2000 i 2007 roku w Wołożynie miał miejsce przegląd konkursowy Festiwalu Młodych Wykonawców Muzyki Popularnej „Jedna Ziemia”.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wołożyn został po raz pierwszy nazwany miasteczkiem w źródłach piśmienniczych w 1551 r. Najważniejszym elementem w strukturze urbanistycznej miasteczek był rynek. Nic więc dziwnego, że sercem Wołożyna był plac rynkowy. Sprzyjało temu położenie placu w centralnej części miasteczka, na wzniesieniu opadającym ku pozostałej części terenu. Od Rynku w różnych kierunkach odchodziły ulice, z których większość swą nazwę brała właśnie od kierunku. Ulice w Wołożynie nazywały się: Wileńska, Łoska, Iwieniecka, Mińska, Smorgońska. Były także ulice: Zarzeczna, Tylna, Browarna, Krzywa. Miasto posiadało głównie drewnianą zabudowę, dlatego też często zdarzały się pożary. 11 kwietnia 1865 r. w Wołożynie miał miejsce straszny pożar, który wybuchł w domu Żydówki Sory Abramowej, a następnie przerzucił się na inne domy. Ogień zniszczył wówczas połowę miasteczkalxi.

Wołożyn uzyskał prawa miejskie w 1929 r. Rozwojowi miasta sprzyjało uzyskanie statusu siedziby administracyjnej powiatu, a następnie – siedziby rejonu.

Struktura współczesnego miasta została ukształtowana pod koniec XVIII – na początku ХIХ w. w wyniku przebudowy pod wpływem architektury klasycystycznej. Rekonstrukcja została przeprowadzona w oparciu o geometryczną regularną siatkę ulic i prostokątne kwartały. Niestety nie są znane wszystkie plany urbanistyczne Wołożyna z tego okresu. Plan centrum miasta z 1939 r. został przedstawiony na schemacie:

Plan centralnej części Wołożyna odznacza się regularnością. Główna oś – obecnie ulica Sowiecka (stara droga łącząca Mińsk z Wilnem) – przecina miasto ze wschodu na zachód i dzieli je na 2 części. Prostokątną siatkę tworzą ulice równoległe (ulice: Sowiecka, Partyzancka itd.) i poprzeczne (ulice: Kirowa, Niekrasowa itd.) przecinające się pod kątem prostym. Taki układ urbanistyczny jest typowy dla małych osad przebudowanych w XIX w. w oparciu o najprostsze schematy geometryczne. W środkowej części ulicy Sowieckiej, na wzniesieniu opadającym stromo ku rzece, usytuowany został główny plac Wołożyna – plac Swobody – historyczne i współczesne centrum miasta. Od strony południowej plac zamyka zespół pałacowo-parkowy Tyszkiewiczów, od wschodniej – kościół św. Józefa. W północnej części placu w 1806 r. została wybudowana synagoga (jesziwa), zaś w jego północno-zachodniej części wzdłuż ulicy Sowieckiej – cerkiew z 1866 r. (zabytek architektury drewnianej).

Z dawnej zabudowy miasta zachowała się do dzisiaj południowa część placu Swobody obejmująca zabudowania pałacowe Tyszkiewicza, kościół, dzwonnicę parawanową, kilka budynków mieszkalnych, pozostałości parku, budynek jesziwy oraz cerkiew.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Opis Wołożyna z połowy XIX w. utrwalił poeta Władysław Syrokomla (właśc. Ludwik Kondratowicz): „Samo miasteczko jest mało warte tego, by je oglądać; trzy czy cztery karczmy, dwa czy trzy domy murowane, wiele drewnianych sklepów, gdzie sprzedają tylko towary potrzebne rolnikom lub odpowiadające skromnym potrzebom ich wiejskich ukochanych; cerkiew drewniana, synagoga murowana, wielu rzemieślników żydowskich, wśród których są nawet zegarmistrzowie, kilka przyzwoitych domów, takich jak na przykład dom lekarza, - to wszystko, co rzuca się w oczy. Brud w miasteczku nie zalicza się do jego osobliwości, a bezsensowne kręcenie się Żydów rodzi pytanie, jak ta ludność mogłaby przeżyć bez zajmowania się handlem. W karczmach i szynkach upija się mało osób, ponieważ nie pozwala się tutaj chodzić chłopom do gospody. W niedziele handel jest bardziej spokojny, niż w innych miasteczkach; chłopi przywożą na sprzedaż zboże, czasami siano, niekiedy drwa na opał, bo mieszkańcy miasteczka powinni kupować we dworze. Wołożyn był słynny dzięki mądremu, pobożnemu i miłosiernemu rabinowi, który zmarł około 10 lat temu. Poznałem jego syna, człowieka wykształconego, i oglądałem biblioteczkę sławnego rabina składającą się ze starych ksiąg hebrajskich i niemieckich. Piękny, murowany pałac z oficynami, stajnią, oranżerią i ogrodem cudownie ozdabia miasteczko. Ale najpiękniejsze są: kościół i klasztor pobernardyński przy rynku. Nad nimi, które, wydają się, klęczą przed wielkością miasteczka, świecą jego cudowne mury… Przypominają wileńską katedrę, tylko nie ma kaplic bocznychlxii”.

Na łamach gazety „Nasza Niwa” w 1910 r. wydrukowano szkic pisarza białoruskiego Jadwihina Sz. (właśc. Antona Lawickiego) „Listy z drogi”, który pisał o Wołożynie: „Wołożyn lśni z daleka. Bodaj nie ma ani jednego Żyda na świecie, który by nie wiedział czy nie słyszał o Wołożynie. Najważniejsza jest tutaj żydowska szkoła duchowna, a najważniejszymi osobami – rabini wołożyńscy. Uczą się tutaj osoby nie tylko z całej Rosji czy Europy, ale z całego świata – z Ameryki czy nawet z Japonii. Ale, prawdę mówiąc, tutejsi Żydzi są zupełnie inni niż ci, których spotykamy w naszych miastach czy miasteczkach. Nie trajkoczą, jak te sroki, w obcym języku; nie stroją się w pawie piórka, by tylko nie pokazać, kim naprawdę są; mocno trzymają się swojej wiary, zwyczajów, języka, a nawet starych ubrań. A tylko takich ludzi można szanować, którzy, nie stroniąc od swoich, nie wchodzą w obcą, sprzedajną skórę…”lxiii.

Osoby, które przez całe życie mieszkają w Wołożynie zachowali pamięć o świętach żydowskich.

Mieczysław Francewicz Nowak (ur. 1926) pamięta szabat, świętą sobotę, kiedy zabroniona była JAKAKOLWIEK praca: „Już w piątek wieczorem zaczyna się sobotni dzień wolny, zaczyna się szabas. I po tym, jak już się zaczął szabas, już oni niczego nie robili. Trzeba włączyć światło, trzeba lampę zapalić, trzeba coś przynieść, i my biegniemy zapalić światło. Zapaliłem, włączyłem, a ona tam tobie daje cukierka, kawałek piernika jakiegoś”lxiv.

Wiera Iwanowna Pieriepiecza (ur. 1927) wspomina święto żydowskie Pesach, nazywając je Paschą oraz opowiada, że była taka wróżba ludowa: jeżeli „w jeden dzień wypadła żydowska, polska i prawosławna Pascha – znaczy, nadejdzie deszcz, zła pogoda”. Pamięta macę, którą częstowali Żydzi. Twierdzi, że do macy Żydzi dodawali ludzką krew: „ […] jest jeden wujek. […] Alaksiej Szakun. […] Chodził on zawsze do Żydów, oni brali od niego krew do macy, w taki sposób jak robią teraz – z żyły. Był tam lekarz i on brał od niego kroplę krwi. Potrzebna jest im krew ludzka. […] Brali od niego krew z żyły za pomocą strzykawki, […] i wtedy do tej macy tam dodawali. Właśnie tak robili, zgodnie z tradycją żydowską”. Wiera Pieriepiecza przypomina sobie, jak jadła macę i jak ona wyglądała: „No trochę oczywiście kosztowała, bo on (Alaksiej Szakun) ją przynosił. A wtedy ona była taka jak makaron, z dziurkami małymi, jak igiełką nakłutymi. Z dziurkami małymi, ta maca. Dali mu tej macy, a on potem przynosił ją tutaj. Mężczyźni zbierali się u nas, w chacie, i dawali nam tej macy, każdemu po takiemu kawałeczku. On odłamywał. I dawał – spróbujcie. Więc ludzie mówią – będziemy jedli? Przecież tam jest twoja krew. – A ile tam tej krwi jest? Wszystko rozeszło się na cały Wołożyn”lxv.

Według wspomnień miejscowych seniorów Żydzi piekli w miasteczku bardzo smaczny chleb. W.I. Pieriepiecza opowiadała: „Piekli oni bardzo smaczny chleb. Nazywali go chlebem sitkowym. Taki był smaczny, albo tylko nam, my byliśmy biedni, może nam tak tylko smakował. Wtedy nie było jeszcze piekarni. Ale każdy coś swojego piekł i to sprzedawano. […] Tam gdzie teraz u nas znajduje się plac, tutaj był wielki bazar. Tutaj sprzedawano wszystko, przywożono wazy, sprzedawano i kury, i świnie, i wszystko. Odchodząc trochę dalej, stały tam kramy bardziej czyste. Więc tam my wszyscy lataliśmy, tam i lody, tam wszelkie jedzenie, tam i te wszelkie chleby sprzedawano”. Białoruskie dzieci zbierały szczaw i sprzedawały go Żydom, a za zarobione pieniądze mogły coś kupić u nich: „Jeszcze byliśmy tacy mali, ale za szczaw zarabialiśmy trochę groszy, dlatego też tam lataliśmy. I potem tam coś kupowaliśmy” lxvi.

Wiera Iwanowna Pieriepiecza mieszka w dawnym domu żydowskim, o czym świadczy ślad na futrynie drzwi po mezuzie.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wołożyn jest prawdopodobnie jedynym miastem na Białorusi, gdzie w niewielkiej odległości znajduje się obok siebie 5 zabytków architektury klasycystycznej z pierwszej połowy XIX wieku.

Zespół pałacowo-parkowy Tyszkiewiczów jest zabytkiem architektury klasycystycznej. Został wybudowany w latach 1782 – 1806 według projektu architekta A. Kossakowskiego. Fundatorem i właścicielem pałacu był Józef Tyszkiewicz. Pałac składa się z budynku głównego i skrzydeł bocznych, które tworzą prostokątny dziedziniec – portyk. Główny budynek ma plan prostokąta, jest piętrowy, wybudowany z cegieł, a do wykonania fundamentu został użyty kamień łamany. Centralna część zespołu z mansardą została wydzielona czterokolumnowym portykiem doryckim. Obecnie w pałacu zlokalizowany jest sztab armii.

Pałac Tyszkiewiczów w Wołożynie
Pałac Tyszkiewiczów w Wołożynie

Oficynę zajmują aktualnie posterunek milicji i wydział kontroli ruchu drogowego. Oranżeria jest prostopadła do pałacu i oficyny. Według innych informacji była ona wzniesiona w 1926 r. przez polskie władze jako budynek administracyjny, a oranżeria Tyszkiewiczów nie zachowała się. Budynek jest wykorzystywany przez wojskową komendę uzupełnień, kancelarię notarialną i redakcję lokalnej gazety.

Zespół pałacowy, w którym obecnie znajdują się instytucje administracji, składa się z trzech piętrowych korpusów. Dwa (NN 17, 19) są analogiczne w swoim rozwiązaniu architektonicznym i są usytuowane naprzeciwko siebie; trzeci korpus (N 4) — prostopadły do pozostałych, zamyka przestrzeń dziedzińca. Można założyć, że dziedziniec był „odsłonięty” w stronę wzgórza, z którego otwiera się daleka perspektywa.

Architektura zespołu pałacowego odpowiada wymaganiom klasycyzmu: rozbudowane portyki, kunsztownie wykończone elementy porządku architektonicznego, lakoniczne obramowania otworów okiennych. Charakterystyczna dla klasycyzmu jest kompozycja fasad: opiera się na kontraście bezpretensjonalnej formy skrzydeł bocznych i bogatego opracowania plastycznego centralnego portyku.

Kościół św. Józefa jest zabytkiem architektury późnego klasycyzmu. Został wybudowany z cegły w 1816 r., zaś w 1864 r. został zamieniony na cerkiew prawosławną. Po odrestaurowaniu, które miało miejsce na początku XXI w., kościół ponownie stał się świątynią katolicką. Budynek jest na planie prostokąta, zwieńcza go dwuspadowy dach. Na fasadzie głównej znajduje się sześciokolumnowy portyk w stylu doryckim o trójkątnym frontonie. W czterech niszach portyku umieszczono rzeźby ewangelistów. Obok kościoła usytuowana jest masywna dzwonnica parawanowa z czterokolumnowym portykiem na głównej fasadzie oraz pomnik Jana Pawła II. Lokalizacja kościoła na rogu placu, przy skrzyżowaniu z główną ulicą miasta, sprawia, iż jest on widoczną dominantą Wołożyna.

Cerkiew św. św. Konstantyna i Heleny jest zabytkiem architektury drewnianej z elementami stylu bizantyjsko-rosyjskiego (styl synodalny). Została wzniesiona w 1866 r. i jest zaliczana do tzw. murawjowek. W latach 90-tych XX w. obok świątyni wybudowano drewnianą kaplicę.

Prawosławna kaplica Przemienienia Pańskiego położona jest w odległości 1 km na południowy wschód od miasta, na cmentarzu, niedaleko wsi Kapustino; postawiona została w 1850 r. przez hrabiego Tyszkiewicza jako kaplica cmentarna dla katolickiego kościoła bernardynów. W 1885 roku została przekazana Cerkwi prawosławnej, a w 1886 roku konsekrowana na cześć Przemienienia Pańskiego.

Historyczna zabudowa miasta.

Kamienica (południowa strona placu Swobody)

Żydowski dom drewniany z początku ХХ w. na ul. Radzieckiej 13 (na futrynie drzwi zachował się ślad po mezuzie).

Żydowski dom w Wołożynie z początku XX wieku przy ulicy Sowieckiej 13
Żydowski dom w Wołożynie z początku XX wieku przy ulicy Sowieckiej 13

W latach 20-tych XX w. na ul. Gorkiego prowadzona była budowa jednostki garnizonowej. Domy nr 4, 7, 10 są typowymi budynkami mieszkalnymi, zaś nr 16 został wybudowany jako kamienica. Do kwietnia 2011 r. niektóre z tych domów zostały wyburzone.

Dom na ul. Gorkiego.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zachowany do dzisiaj budynek jesziwy został wzniesiony w 1806 r. (według innych danych – po pożarze z 1865 r.). Po II wojnie światowej jesziwa została zamieniona na restaurację, a następnie na sklep garmażeryjny „Kulinaria”. W 1998 r. Wołożyn odwiedził były premier Izraela Szimon Peres, wychodźca z Wiszniewa – miasta znajdującego się niedaleko Wołożyna. W trakcie wizyty osiągnięto porozumienie w sprawie rekonstrukcji jesziwy do 2006 r. (na jej 200-lecie). W 2000 r. budynek ten został przekazany na własność Związkowi Religijnych Gmin Żydowskich Republiki Białoruś. Obecnie trwają prace remontowe, a w przyszłości planowane jest wznowienie działalności jesziwy. Na budynku umieszczono tablicę pamiątkową. Narodowy Bank Republiki Białorusi w 2010 r. wypuścił srebrną okolicznościową monetę z wizerunkiem jesziwy o nominale 10 rubli.

Jesziwa w Wołożynie
Jesziwa w Wołożynie

Blisko centrum miasta zlokalizowany jest cmentarz żydowski, na którym ostatniego pochówku dokonano w 1957 r. (Sara Berkowna Gafsztejn). W latach 90-tych XX w. ze środków zagranicznych organizacji żydowskich uporządkowano teren kirkutu i odrestaurowano zabytki.

Na cmentarzu znajduje się mogiła założyciela jesziwy w Wołożynie – rabina Chaima Wołożynera oraz innych znanych rabinów wołożyńskich. Pomnik został postawiony w 1995 r.

Na cmentarzu znajduje się także 6 mogił zbiorowych (bratnich), gdzie spoczywają Żydzi zamordowani w Wołożynie podczas II wojny światowej (1,5 – 1,8 tys. osób). W 1995 r. (według innych źródeł w 2000 r.) na miejscu, gdzie dokonano masowej zagłady ludności żydowskiej postawiono pomnik (stelę), na którym widnieje napis w języku hebrajskim, rosyjskim i angielskim: „Pamięci tysięcy Żydów z Wołożyna i okolic zamordowanych przez faszystów w mieście w latach 1941 – 43. Ich szczątki są pogrzebane tutaj w sześciu mogiłach bratnich. Wieczny odpoczynek racz im dać Panie…”

Zielony Plac - miejsce egzekucji Żydów w Wołożynie
Zielony Plac - miejsce egzekucji Żydów w Wołożynie

W książce „Volozhin. The city, its people and the “ETZ HAYIM” Yeshiva” (Tel Awiw, 2004) przedstawiono schemat rozmieszczenia obiektów na obszarze cmentarza żydowskiego.

Na Popówce (nazwa osiedla miejskiego), tuż przy podnóżu góry Wysokiej, we wrześniu 1942 roku rozstrzelano około tysiąca osób – więźniów getta. W 1961 roku w tym miejscu postawiono pomnik – rzeźbę płaczącej matki. Na pomniku widnieje napis w języku białoruskim: „Mogiła ofiar faszyzmu. Pochowano tutaj około 1000 osób cywilnych, którzy podczas okupacji zostali rozstrzelani przez faszystów. Postawiona w 1961 r.”

W 1961 r. wzniesiono podobny pomnik na zbiorowej mogile Żydów (100-220 starców, kobiet i dzieci) zamordowanych w październiku-listopadzie 1942 r. na stadionie miejskim (obok dawnych polskich koszar). Na pomniku nie ma napisu, lecz umieszczona jest na nim tablica ochronna z informacją o pochówku żołnierzy.

Według materiałów zawartych w książce „Volozhin. The city, its people and the “ETZ HAYIM” Yeshiva” (Tel Awiw, 2004) w 1987 r. na miejscu trzeciej akcji eksterminacyjnej 200-300 Żydów z sierpnia 1942 r. został postawiony pomnik.

Zabytki przyrodyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Centralną część zespołu pałacowo-parkowego Tyszkiewiczów w Wołożynie zajmowała piętrowa oranżeria zwieńczona kopułą w kształcie kuli. Rosły w niej: ciepłolubne palmy, drzewa pomarańczowe i inne egzotyczne drzewa, kwiaty oraz krzewy. O rośliny dbali najlepsi wołożyńscy ogrodnicy. Za pałacem rozciąga się wzdłuż rzeki zachowany jedynie częściowy piękny park krajobrazowy.

W książce: Jankowski, Czesław. Powiat oszmiański: materjały do dziejów ziemi i ludzi. (Cz. 2. 1897) umieszczona jest reprodukcja obrazu pałacu i parku w Wołożynie nieznanego autora.

W regionalnym muzeum krajoznawczym została utworzona w 2012 r. ekspozycja „Ptaki Puszczy Nalibockiej”.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na dziedzińcu pałacu Tyszkiewiczów znajduje się żeliwna rzeźba konia. Krajoznawcy opowiadają, że podczas II wojny światowej okupanci odnowili ją, przywracając utracony ogon. Niestety, w budynku pałacu zlokalizowana jest aktualnie jednostka wojskowa, dlatego też dostęp turystów do tych atrakcji jest praktycznie niemożliwy.

Kolekcja miejscowego muzeum liczy 5885 eksponatów. Muzeum gromadzi materiały dotyczące historii ziemi wołożyńskiej i znanych osób z nią związanych, obiekty archeologiczne, etnograficzne, wytwory kultury duchowej i materialnej oraz wytwory sztuki ludowej (niestety, nie ma praktycznie materiałów dotyczących ludności żydowskiej mieszkającej w Wołożynie).

Wołożyn - ziemia ojczysta znanych osóbBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Informacje o znanych osobach pochodzących z Wołożyna zawarte są w „Elektronicznej encyklopedii żydowskiej” i „Wikipedii”.

WOŁOŻYNER Chaim ben Icchak (1749, Wołożyn – 1821, tamże), rabin i pedagog, uczeń Gaona z Wilna (właśc. Eliasz ben Salomon Zalman). W 1803 r. założył słynną jesziwę w Wołożynie. Będąc zwolennikiem ruchu mitnagdim, Wołożyner uznawał wartość głoszonej przez chasydyzm teorii o znaczeniu wyczucia religijnego w służeniu Bogu, ale jednocześnie przekonywał, że życie religijne wyznawców judaizmu przejawia się w bezwzględnym spełnianiu wszystkich przepisów, zasad i obrzędów tej religii. Wystąpienia Wołożynera przeciwko chasydom miały umiarkowany ton, a nawet nieco pojednawczy. Najważniejsze dzieło Wołożynera pt. „Nefesz ha-Chajim” (pol. „Istota życia”) zostało wydane już po jego śmierci w 1824 r.

Icchak ben Chaim z Wołożyna (?, Wołożyn, – 1849, Iwieniec, gubernia mińska), syn Chaima Wołożynera, wykładał w jesziwie za życia ojca, a po jego śmierci odziedziczył po nim funkcję rektora jesziwy i rabina – duchowego przywódcy wspólnoty wołożyńskiej. Był kierownikiem żydowskiej uczelni nawet wówczas, kiedy została oficjalnie zamknięta przez władze w 1824 r. Latem 1843 r. Icchak ben Chaim z Wołożyna wziął udział w zwołanej przez rząd konferencji poświęconej edukacji żydowskiej i bronił na niej pozycji środowisk ortodoksyjnych, dowodząc, że szkoły państwowe mogą być zagrożeniem dla żydowskiego wychowania i będą one bezużyteczne bez nadania ludności żydowskiej praw politycznych.

BERLIN Naftali Cwi Jehuda (Berlin; znany pod akronimem נְצִי"ב, NaCIW; 1817, miasteczko Mir w guberni mińskiej, – 1893, Warszawa), jeden z czołowych rabinów swojego pokolenia. W 1854 r. Berlin stanął na czele jesziwy w Wołożynie, przekształcając ją w centrum duchowe wyznawców judaizmu w Europie Wschodniej. Twórca wybitnych dzieł o charakterze religijnym, m.in. komentarzy do Tory. Berlin przyłączył się do ruchu Chowewej Syjon tuż po jego powstaniu, nakłaniał religijnych Żydów do podążania za swoim przykładem oraz popierania osiedlania się ludności żydowskiej w Erec Jisrael (pol. Ziemia Obiecana). Po zamknięciu jesziwy przez władze w 1892 r, Berlin i jego rodzina zostali wydaleni z miasta. Po 18 miesiącach Berlin zmarł. Na cześć Berlina nazwano kibuc En ha-Naciw (pol. Źródło Naciwa). Naftali Berlin jest ojcem M. Bar-Ilana.

BAR-ILAN Meir (właśc. Berlin; 1880, Wołożyn – 1949, Jerozolima), rabin i działacz polityczny, jeden z przywódców syjonizmu religijnego, syn rabiego Naftalego Cwi Jehudy Berlina. Uczył się w jesziwach w Wołożynie, Telszach, Brześciu Litewskim i Nowogródku; reprezentował syjonistyczny ruch religijny Mizrachi na Siódmym Kongresie Syjonistycznym (1905). W 1926 r. Bar-Ilan zamieszkał w Jerozolimie, gdzie został prezesem Światowego Centrum Mizrachi. Po utworzeniu Państwa Izrael Bar-Ilan zorganizował komitet rabiniczny do spraw badania kwestii prawnych nowego państwa z punktu widzenia prawa żydowskiego. Bar-Ilan był założycielem Narodowego Frontu Religijnego, bloku grupującego partie religijne, które wystąpiły ze wspólną platformą wyborczą podczas pierwszych wyborów do Knesetu. W latach 1938–49 Bar-Ilan był redaktorem naczelnym dziennika wydawanego przez Mizrachi „HaTzofe” (pol. „Obserwator”). Bar-Ilan był organizatorem i inicjatorem wydania „Encyklopedii Talmudycznej” (od 1947 r.). Na jego cześć został nazwany Uniwersytet Bar-Ilan, założony przez amerykańską Mizrachi.

Josef Beer Sołowiejczyk (1820 – 1892), rabin, był kierownikiem jesziwy w Mińsku; w 1849 r. zamieszkał w Wołożynie, gdzie stanął na czele (wspólnie z N. C. I. Berlinem) miejscowej jesziwy. Opuścił Wołożyn ze względu na nieporozumienia z Berlinem, a następnie objął stanowisko rabina w Słucku, gdzie wykazywał się nieprzeciętną energią w kierowaniu sprawami wspólnoty oraz w działalności filantropijnej. W okresie wielkiego głodu, jaki nawiedził miasto w 1866 r., J. B. Sołowiejczyk założył i stanął na czele Towarzystwa Pomocy Głodującym Biedakom. W 1875 r. zrezygnował z funkcji rabina i wkrótce osiedlił się w Warszawie, gdzie żył w ubóstwie, poświęcając się całkowicie studiowaniu Tory i działalności dobroczynnej. W tym samym roku zaproponowano mu stanowisko rabina w Brześciu; przystał na propozycję pod warunkiem, że jego decyzje będą we wszystkich sprawach dotyczących wspólnoty bezwzględnie wykonywane oraz powierzone zostanie mu zarządzanie ośrodkiem pomocy biednym. W 1890 r. przyłączył się do grupy ludności żydowskiej, która nabywała ziemię w Erec Jisrael. Jego najstarszym synem był Ch. Sołowiejczyk, zaś najmłodszy, Simcha (zmarł w 1921 r.), od 1911 r. był rabinem w Mohylewie.

SOŁOWIEJCZYK Chaim ha-Lewi (1853, Wołożyn, – 1918, Otwock, Polska), syn Josefa Sołowiejczyka, wybitny uczony rabiniczny i rektor jesziwy w XIX – XX w. Od 1873 r. wykładał w jesziwie w Wołożynie, a od 1880 r. aż do jej zamknięcia w 1892 r. był jednym z rabinów, którzy stali na jej czele. Po śmierci ojca w 1892 r. objął po nim stanowisko rabina w Brześciu. Sołowiejczyk uważał, że głównym obowiązkiem rabina jest troska o potrzeby duchowe i materialne wspólnoty. Był uczestnikiem kilku kongresów rosyjskich rabinów, mając decydujący wpływ na ich decyzje. W kwestii edukacji świeckiej ludności żydowskiej prezentował wyraźnie konserwatywne poglądy i był przeciwnikiem syjonizmu, wspierając Stary Jiszuw w Erec Jisrael; brał udział w kongresie założycielskim organizacji Agudat Israel. Sołowiejczyk stał się postacią niemal legendarną, głównie dzięki swoim cechom charakteru: tolerancji, dobroci i miłosierdziu. W Brześciu kontynuował nauczanie, wykorzystując do tego opracowaną przez siebie w tym czasie metodę, która później zyskała nazwę metody brzeskiej. Po wybuchu I wojny światowej przeniósł się do Mińska; w 1918 r. przeprowadził się do Warszawy, a stamtąd – do Otwocka.

Sołowiejczyk nie opublikował za życia żadnej pracy – jego naukę i sposób nauczania przekazywano ustnie w litewskich jesziwach przez jego uczniów. Jedynie nieznaczną część swoich nowel, te, które uważał za absolutnie sprawdzone, Sołowiejczyk przedstawił w formie pisemnej. Zapisy te zostały wydane pośmiertnie pod nazwą „Chiddushei Rabbeinu Chaim HaLevi” (pol. „Nowele naszego nauczyciela Chaima ha-Lewiego”), książka ta stała się fundamentem nauczania w litewskich jesziwach. Metoda nauczania Halachy zaproponowana przez Sołowiejczyka polega na tym, iż głębia badania jest ważniejsza niż jego objętość. Sołowiejczyk wymagał wewnętrznego zrozumienia tekstu, a nie jego interpretacji za pomocą porównania z innymi tekstami, dbałości o podstawy teoretyczne każdego halachicznego wniosku, przecistawiając takie podejście klasycznemu nauczaniu, którego celem jest wyciągnięcie praktycznych wniosków z danej halachy. Sołowiejczyk podkreślał konieczność poznania odmiennej opinii; jego metoda opierała się nie na syntezie, a na analizie. Nie negował wartości innych postaw, mimo iż w tym czasie jego wpływ na uczniów, którzy w zdecydowanej większości należeli do kierownictwa jesziw „typu litewskiego”, był tak wielki, że metoda ta stała się dominująca. W wyniku tego upowszechniło się podejście, które odrzucało erudycję jako cel edukacji i wychowania oraz oddzielające nauczanie od celów praktycznych, a w szczególności od podejmowania halachicznych uchwał. Metoda Sołowiejczyka jest wykorzystywana w jesziwach „typu litewskiego” do dnia dzisiejszego.

Mosze Sołowiejczyk (1876–1941), starszy syn Ch. Sołowiejczyka, był rabinem w wielu litewskich miastach, a następnie – rektorem jesziwy przy Seminarium im. rabina Icchaka Elchanana w Nowym Jorku. Jego synem był Josef Dow ha-Lewi Sołowiejczyk – jeden z najwybitniejszych halachistów i myślicieli żydowskich ХХ w. oraz przywódców ortodoksalnego judaizmu w USA.

Icchak Zeew ha-Lewi Sołowiejczyk (zwany Rabim Wełwełem; 1886–1959), młodszy brat Mosze, wybitny halachista i talmudysta. Urodził się w Wołożynie i kształcił się pod kierunkiem ojca, który widział w nim swojego duchowego następcę. Po śmierci ojca w 1918 r. objął po nim funkcję rabina w Brześciu. Dzięki swojej wiedzy już w młodym wieku zdobył renomę; jego nowele były cenione przez wybitnych talmudystów i rektorów jesziw. W swoim bejt midraszu w Brześciu nauczał czołowych uczniów jesziwy, dlatego też możliwość posłuchania jego wykładów była uważana za największy przywilej. Po agresji hitlerowskich Niemiec na Polskę zabito w Brześciu jego żonę i czworo dzieci, a on sam z pozostałymi pięcioma synami i dwiema córkami uciekł do Wilna, skąd w 1941 r. wyjechał do Erec Jisrael. W Jerozolimie założył kolel (wyższa szkoła talmudyczna podobna do jesziwy przeznaczona dla żonatych mężczyzn) dla niewielkiej ilości wybranych uczniów, gdzie, podobnie jak w Brześciu, codziennie prowadził wykłady, a jego nowele były zapisywane i rozpowszechniane przez uczniów.

BERLIN Chaim (1832, Wołożyn – 1912, Jerozolima), rabin, starszy syn Naftalego Cwi Jehudy Berlina. Otrzymał tradycyjne wykształcenie pod kierunkiem swojego ojca. Od 1865 r. Berlin był rabinem w Moskwie. W 1889 r. wrócił do Wołożyna, a w 1892 r. został rabinem wspólnoty w Jelizawietgradzie (obecnie Kirowohrad). W 1906 r. przeprowadził się do Jerozolimy; w 1909 r. został wybrany naczelnym rabinem wspólnoty Żydów aszkenazyjskich w Jerozolimie. Był przywódcą duchowym wykształconej młodzieży ortodoksalnej.

BEN-SASON (Dereczyński) Chaim Hillel (1914 – 1977) - znany izraelski uczony i historyk.

Władysław Siwy-Siwicki (biał. Uładzisłau Siwy-Siwicki, ps. Stary Ułas; 1865, Wołożyn – 1939, Wilno) – białoruski poeta, prozaik, kolekcjoner folkloru białoruskiego.

Josef (Józef) Berkman (1838, Wołożyn – 1919, Warszawa) – malarz, publicysta, uczestnik powstania styczniowego (1863 – 1864). Głównymi tematami jego obrazów były sceny z powstania i życia powstańców zesłanych na Syberię. Autor „Wspomnień z powstania w 1863 w powiecie oszmiańskim і z pobytu na Syberii”.

Tatjana Lichaczowa (1952, Wołożyn) – białoruska aktorka. Zasłużona artystka Republiki Białoruś (2001). Aktorka Narodowego Akademickiego Teatru Dramatycznego im. Jakuba Kołasa.

Oleg Tawgień (1962, Wołożyn - 2011) – białoruski matematyk, doktor nauk matematyczno-fizycznych (1993), profesor (1995).

Z Wołożyna pochodzili również: Irving Bunim (Icchok Meer Bunimovich) – amerykański biznesmen; Max Kalish (Kalishnik) – amerykański rzeźbiarz; Israel Rogozin – amerykański przemysłowiec, a także Diana Arbienina (z domu Kułaczenko; ur. w 1974 r.) – radziecka i rosyjska piosenkarka, autorka piosenka, liderka rockowej grupy „Nocznyje Snajpiery”.

Muzea - archiwa - kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Wołożynie działa muzeum historyczno-krajoznawcze (niestety, w zbiorach muzeum nie ma praktycznie żadnych materiałów dotyczących Żydów). W wielu szkołach znajdują się sale muzealne.

Archiwa (przechowujące cenne informacje dotyczące danego terenu):

  • Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie.
  • Dział Archiwum i Zbiór Rękopisów Czartoryskich Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie.
  • Rejonowe Archiwum Państwowe w Mołodecznie.

Literatura podstawowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Volozhin. The city, its people and the “ETZ HAYIM” Yeshiva. Tel-Aviv, 2004.
  • Pinkas Hakehillot. Encyclopedia of Jewish Connunities. Poland. Vol. VIII. Yad Vashem, Jerusalem, 2005. (jęz. hebrajski)
  • Jewish life. The encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust. Vol. III.
  • Słownik geograficzny Krolewstwa Polskiego. – T. ХIII. – Warszawa, 1893. – S. 910 – 912.
  • Ботвинник М.Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. – Минск: Беларуская навука, 2000.
  • Еврейская энциклопедия. Репринтное воспроизведение издания общества для научных еврейских изданий и Издательства Брокгауз-Ефрон. – Т. 5. – С. 730.
  • Корева, А. Материалы для географии и статистики России. Виленская губерния / А.Корева. – СПб., 1861.
  • Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Валожынскага раёна. – Мінск: БелЭн, 1996.
  • Смиловицкий, Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941-1944 гг. – Тель-Авив : Б-ка Матвея Черного, 2000. – 432 с.
  • Соркіна Іна. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIІІ – першай палове ХІХ ст. / Нав. рэдактар З.Шыбека. – Вільня: ЕГУ, 2010.– 488 с.
  • Судьба Воложинского ешибота // Пережитое. Сборник, посвящённый общественной и культурной истории евреев в России. Том 1.СПб, 1908.
  • Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. – Мінск: БелЭН, 1994. – С. 210 – 211.
  • Гарбачэўскі В. Жыццё і пагібель яўрэйскай абшчыны ў Валожыне // Куфэрак Віленшчыны. – № 3 (5). – 2001. – С. 91 – 100.
  • Гарбачэўскі В. Маё мястэчка – Валожын // Куфэрак Віленшчыны. – 2002. – № 1. – С. 80 – 109.

Źródła internetoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Соркина, И. Воложин / И.Соркина // [Электронный ресурс] Wirtualny Sztetl. Muzeum Historii Zydow Polskich – Режим доступа: http://www.sztetl.org.pl/ru/city/wolozyn/
  • Воложинский райисполком. Официальный сайт // http://www.volozhin.gov.by/
  • Воложин // http://ru.wikipedia.org
  • Электронная еврейская энциклопедия // http://www.eleven.co.il
  • Горад Валожын // http://radzima.org/be/gorad/valozhyn.html
  • Воложин // http://globus.tut.by/volozhin/index.htm
  • Воложинский городской портал // http://www.volozhin.com/
  • Воложин – край родной // http://volozh.in/
  • Online memorial book of Volozhin (Hebrew) at the New York Library website // http://yizkor.nypl.org/index.php?id=2772

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do Wołożyna można dotrzeć bez problemu z Mińska. Bardziej szczegółowe informacje o cenach, rozkładzie jazdy, rezerwacji i zakupie biletów można znaleźć na stronach internetowych:

  • http://www.rw.by/index.php/schedule.html
  • http://transport.marshruty.ru/Transport/Timetable/91952-91860-Minsk-Valozhyn/
  • http://www.minsktrans.by/newsall/news/newsmg?start=11
  • http://www.voczal.ru/?page=stationD&id=2100057

W mieście znajdują się: hotel (ul. Komsomolska 12; tel. +375 1772-55367); Restauracja „Isłocz” (ul. Komsomolska 4; tel. +375 1772-55981); Kawiarnia „Pierszaje” (ul. Sowiecka 10; tel. +375 1772-55235); Rejonowe centrum kultury (pl. Swobody 3; tel. +375 1772-55834).

Informacje dotyczące bazy hotelowej i kosztów pobytu można znaleźć na stronach internetowych:

  • http://hx.by/publ/gostinicy_oteli_gorodov_belarusi_bronirovanie/volozhin/quot_volozhin_quot_gostinica/99-1-0-1394
  • http://www.belhotel.mobi/?obj=621&sub=7
  • http://www.b2b.by/services-U000/hotels-temporary-accommodation-U300/hotels-camping-sites-motels-U310/gostinica-rup-zhilkommunhoz-63347.html
  • http://www.belhotel.by/?obj=621

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Жучкевич В.А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. – Мн.: Изд-во БГУ, 1974. – С. 57.
  2. История Воложина // сайт Воложинского райисполкома // Режим доступа: http://www.volozhin.gov.by/ region/istoriya-gvolozhina-i- raiona.html Дата доступа: 06.05.2011
  3. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. – Мінск, 1994. – С. 210 – 211.
  4. Энцыклаперыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. – Мінск, 1994. – С. 210 – 211.
  5.  ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1866 год, ед. хр. 326. “Дело о ярмарках и торгах в Северо-Западном крае”. Л. 42 оборот.
  6.  ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1833 г., ед. хр. 1055, л. 203.
  7.  ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1866 год, ед. хр. 1783. “Дело о доставлении сведений о пропинационных сборах, существующих по некоторым городам и местечкам Северо-Западного края”. Л. 60.
  8.  Материалы, относящиеся до нового общественного устройства в городах империи (городовое положение 16 июня 1870 г.) – Т. V. – СПб., 1879. – С. 86.
  9. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1880 год, ед. хр. 869. “Дело по отзыву Министра внутренних дел по вопросу о поселениях, носящих название местечек в Северо-Западном крае“. Лл. 116 оборот – 117.
  10. Там же.
  11. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. – Мінск, 1994. – С. 211.
  12. Słownik geograficzny Krolewstwa Polskiego. – T. ХIII. – Warszawa, 1893. – S. 910 – 912.
  13. Энцыклаперыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. – Мінск, 1994. – С. 210 – 211.
  14. Гарбачэўскі В. Маё мястэчка – Валожын // Куфэрак Віленшчыны – 2002. – № 1. – С. 80 – 109.
  15. Энцыклаперыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. – Мінск, 1994. – С. 210 – 211.
  16. Еврейская энциклопедия. Репринтное воспроизведение издания общества для научных еврейских изданий и Издательства Брокгауз-Ефрон. – Т. 5. – С. 730.
  17. Отдел рукописей Библиотеки Чарторыйских, 9365, Лл. 10 об – 17 об.
  18. Отдел рукописей Библиотеки Чарторыйских, 9368, Лл. 3 – 15.
  19. Отдел рукописей Библиотеки Чарторыйских, 9401, Лл. 25 – 27.
  20. ЛГИА, ф. 394, оп. 5, ед. хр. 622. Л. 3.
  21. Там же. Л. 7.
  22. Материалы, относящиеся до нового общественного устройства в городах империи (городовое положение 16 июня 1870 г.) – Т. V. – СПб., 1879. – С. 86.
  23. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1880 год, ед. хр. 869. “Дело по отзыву Министра внутренних дел по вопросу о поселениях, носящих название местечек в Северо-Западном крае“. Лл. 113 оборот – 114.
  24. Słownik geograficzny Krolestwa Polskiego. – T. ХIII. – Warszawa, 1893. – S. 910.
  25. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1864 год, ед. хр. 1999. “По отношению Министерства Внутренних Дел по иску Графа Тышкевича об уничтожении прав поселившихся в принадлежавшем ему м. Воложине евреев на владеемые ими домы и пляцы”.
  26. ЛГИА, ф. 382, оп. 1, ед. хр. 1370.
  27. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1865 год, ед. хр. 1769. “Дело о разрешении на постройку еврейских синагог в Северо-Западном крае”, лл. 26, 105 оборот.
  28. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1867 год, ед. хр. 1728. “Дело о доставлении сведений о существующих по городам и местечкам Северо-Западного края еврейских погребальных братствах”. Л. 261.
  29. Электронная еврейская энциклопедия // Режим доступа: http://www.eleven.co.il/?mode= article&id=10958&query=%C2%CE% CB%CE%C6%C8%CD Дата доступа: 10.04.2011
  30. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1863 г., ед. хр. 877. “О еврейских народных училищах”, л. 193 об. – 194, 199.
  31. Электронная еврейская энциклопедия // Режим доступа: http://www.eleven.co.il/?mode= article&id=10958&query=%C2%CE% CB%CE%C6%C8%CD Дата доступа: 10.04.2011
  32. Архив Яд Вашем. Item ID 999104
  33. ЛГИА, ф. 381, оп. 17, ед. хр. 2762. Л. 592, 596.
  34. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1878 год, ед. хр. 806. “Дело по отношению МВД с прошением уполномоченных от евреев м.Воложина Иоселя Рогового, Гирша Беркмана и др. о покрытии из местного коробочного сбора числящейся на их доверителях недоимки продовольственной ссуды”. Л. 6.
  35. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1876 год, ед. хр. 1243. “Об утверждении табели таксы на взимание коробочного сбора и смет расходов сего сбора по еврейским обществам Виленской губернии в четырехлетие с 1877 по 1881 г.”. Лл. 5 оборот – 6, 135 оборот – 136, 143 оборот – 144.
  36. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1898 год, ед. хр. 821. “Дело об отпуске из остатков Воложинского коробочного сбора 237 руб. 97 коп. на устройство в местечке общественного артезианского колодца”.
  37. Słownik geograficzny Krolewstwa Polskiego. – T. ХIII. – Warszawa, 1893. – S. 910.
  38. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1884 год, ед. хр. 1020. “Дело о числе самостоятельных мещанских обществ в крае и о личном составе членов мещанских управлений, а также о сроках службы мещанского старосты и его помощника”. Лл. 36 оборот – 37.
  39. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1892 год, ед. хр. 647. “Дело по ходатайству Виленскогогубернатора о разрешении упразднить отдельные Воложинское и Мядельское местечковые управления и причислить проживающих в них мещан к подлежащим уездным городам”.
  40. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1900 год, ед. хр. 608. “Дело по представлению Виленского губернатора о допущении евреев к замещению должностей по Воложинскому мещанскому управлению”. Л. 1.
  41. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1903 год, ед. хр. 703. “Дело по ходатайству Ивейской и Воложинской мещанских управ о принятии губернским взаимным страхованием имуществ евреев Ивья и Воложина”. Лл. 11 – 11 оборот.
  42. ЛГИА, ф. 378, политический отдел, 1864 год, ед. хр. 1439. “О некоторых лицах, живущих в м. Воложине, обвиняемых в политических демонстрациях”. Л. 1 об.
  43. Гарбачэўскі В. Жыццё і пагібель яўрэйскай абшчыны ў Валожыне // Куфэрак Віленшчыны. – № 3 (5). – 2001. – С. 91 – 100.
  44. Интервью с Мечеславом Францевичем Новаком (1926 г.р.), записанное в 14 июня 2014 г. Т.Вершитской, И.Соркиной, П.Санько
  45. Смиловицкий, Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941-1944 гг. – Тель-Авив, 2000. – С.170.
  46. Гарбачэўскі В. Жыццё і пагібель яўрэйскай абшчыны ў Валожыне // Куфэрак Віленшчыны. – № 3 (5). – 2001. – С. 91 – 100.
  47. Электронная еврейская энциклопедия // Режим доступа: http://www.eleven.co.il/?mode= article&id=10958&query=%C2%CE% CB%CE%C6%C8%CD Дата доступа: 10.04.2011
  48. Cвидетельствуют палачи. Уничтожение евреев на оккупированной территории Беларуси в 1941 – 1944 гг. Документы и материалы. Минск: НАРБ, 2010. С. 174.
  49. Интервью с Верой Ивановной Перепеча (1927 г.р.), записанное 14 июня 2014 г. Т.Вершитской, И.Соркиной, П.Санько
  50. Архив Яд Вашем. Item ID 4432940; Item ID 3556318; Item ID 3555816
  51. Национальный состав населения РБ и распространенность языков. – Минск, 2011. – С. 179.
  52. Память: Гіст.-дакум. хроніка Валожынскага р-на / Укл. Я.Янушкевіч. Мінск, 1996. С. 23.
  53. Память: Гіст.-дакум. хроніка Валожынскага р-на / Укл. Я.Янушкевіч. Мінск, 1996. С. 43.
  54. Jewish life. The encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust. Vol. III. S 1461.
  55. Słownik geograficzny Krolewstwa Polskiego. – T. ХIII. – Warszawa, 1893. – S. 910 – 912.
  56. Литовский государственный исторический архив (ЛГИА). Ф. 378, общий отдел, 1864 г., единица хранения 299. “О торгах, ярмарках и базарах”. Л. 25 оборот – 26.
  57. ЛГИА, ф. 378, общий отдел, 1866 год, ед. хр. 326. “Дело о ярмарках и торгах в Северо-Западном крае”. Л. 42 оборот.
  58. ЛГИА, ф. 381, оп. 17, ед. хр. 2762. Л. 592, 596.
  59. Гарбачэўскі В. Маё мястэчка – Валожын // Куфэрак Віленшчыны – 2002. – № 1. – С. 80 – 109.
  60. Зональный государственный архив в Молодечно, ф. 93, оп. 1, ед. хр. 3. “Материалы о борьбе с рабочим, демократическим и национал- освободительным движением. 1923 г.”. Л. 250.
  61. Память: Гіст.-дакум. хроніка Валожынскага р-на / Укл. Я.Янушкевіч. Мінск, 1996. С. 42.
  62. Память: Гіст.-дакум. хроніка Валожынскага р-на… С. 80.
  63. Память: Гіст.-дакум. хроніка Валожынскага р-на… С. 85.
  64. Интервью с Мечеславом Францевичем Новаком (1926 г.р.), записанное 14 июня 2014 г. Т.Г.Вершитской, И.В.Соркиной, П.Санько
  65. Интервью с Верой Ивановной Перепеча (1927 г.р.), записанное 14 июня 2014 г. Т.Вершитской, И.В.Соркиной, П.Санько
  66. Интервью с Верой Ивановной Перепеча (1927 г.р.), записанное 14 июня 2014 г. Т.Вершитской, И.В.Соркиной, П.Санько

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Ina Sorkina

Mapa

Polecane

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe