Zdzięcioł - Karta Dziedzictwa Kulturowego

Krajobraz historyczno-kulturowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W różnych okresach miasto posiadało różne nazwy:

• Zdzecel lub Zdziacel (starobiałoruski: Zdietiel) – historyczna nazwa białoruska, spotykana w dokumentach z okresu Wielkiego Księstwa Litewskiego;
• Zdzięcioł – nazwa polska;
• Zietil – nazwa żydowska w języku jidysz;
• Zietela – nazwa litewska;
• Дятлово – nazwa rosyjska;
• Дзятлава – nazwa miasta we współczesnym języku białoruskim.

Warianty nazwy w źródłach historycznych: Здзенцел (Zdziencel), Здзечаль (Zdziecial), Здзенцель (Zdziencel), Здэтэль (Zdetel), Зэтэль (Zetel), Зэтэля (Zetela), Зецял (Ziecal), Дзенцёл (Dziencol), Дзенцёлкі (Dziencolki), Дзенцел (Dziencel), Зецел (Ziecel), Здзечало (Zdzieciało).

Prawdopodobnie na taką różnorodność nazw mieli wpływ okoliczni Żydzi. W języku jidysz nie występuje dwuznak «dz», dlatego Żydzi nazywali miasteczko «Zecel», tym bardziej, że w języku jidysz «тель» - znaczy miasto. W pamiętnikach Bernarda Pinskiego, mieszkańca Kanady, które były prowadzone na przełomie kilku lat i gdzie były zapisywane wspomnienia jego ojca Rubina Pinski, będącego już w podeszłym wieku, pochodzącego ze Zdzięcioła, miasteczko nazywa się Grzetl.

Pochodzenie toponimu <Zdziecel> po raz pierwszy próbował wyjaśnić białoruski geograf W. Żuczkiewicz. Doszedł do wniosku, że miejscowość otrzymała nazwę od rzeki Zdziecelki (Dziatlowki), nad którą jest położony, a rzeka - od gatunku ptaka. Ukraiński językoznawca A. Niepakupnyj badał lingwistyczne podstawę nazwy Zietieło - imię rzeki i miasta. Uważał on, że pochodzi ona od nazwy jeziora, które znajdowało się u źródeł lub w korycie rzeki, ponieważ tylko w tym przypadku używany jest sufiks <ieło>. Pozostałości dawnego jeziora zachowały się do obecnych czasów. Zgodnie z wersją W. A. Danilczyka, ajkonim Zdzieciało mógł powstać od tego samego tematu, co słowo «седло» lub «село», ponieważ u wschodnich Słowian łączenie dźwięków <dł> przeszło w 1 dźwięk <ł> (mydła - myło). Oprócz tego nazwę Dziancol miejscowość mogła otrzymać od nazwiska lub przezwiska człowieka, który z kolei mógł nabyć go na podstawie swojego zajęcia - drążenie kłód dla pszczół, koryt, łódek ("kół jak dzięcioł"), lub jego następców.

Obecna nazwa miasta Zdzięcioł została wprowadzona w 1866 roku w związku z polityką władz rosyjskich - ukierunkowaną na pełną rusyfikacją kraju po stłumieniu powstania 1863 -1864. W litewskim państwowym archiwum historycznym znajduje się dokument ukazujący ingerencję administracji rosyjskiej w lokalną toponimię, kiedy zmianie uległy wszystkie nazwy z tak zwaną <polską> katolicką treścią. W liście od grodzieńskiego komitetu statystycznego do wileńskiego generał-gubernatora z dnia 29 sierpnia 1866 roku zauważono, że podczas zdjęć topograficznych w guberni grodzieńskiej polecono podpułkownikowi Straussowi ułożyć listę miejscowości, których nazwy <uległy zniekształceniu podczas polskiego panowania w tutejszym kraju> i którym należało zwrócić <lokalne nazwy rosyjskie>. Oprócz Zdzięcioła przemianowanie podlegało 558 (!) miejscowości w guberni grodzieńskiej.

W nazwach zniknęło białoruskie „dz”, transformacji uległy wszystkie nazwy miejscowości, które były zakończone na – szczyzna (na przykład, „Kuncowszczyzna” została „Kuncowką”, „Janawszczyzna” – „Iwanowką”, „Kozłowszczyna” – „Kozłówką”), Żukiewicze zamieniły się w Żukowkę, Zdzitowo – w Żytowo, Józefpol – w Osipowkę, posiadłość „Żydomla” przemianowano w „Błagowieszczańskie” itd.

Główne fakty historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zdzięcioł - miasto w rejonie grodzieńskim, siedziba administracyjna w rejonie zdzięciolskim. W przeszłości było to typowe miasteczko znane od XV wieku jako Zdziecel. Od końca XV wieku majątek książąt Ogstrogskich, później Sapiehów, Połubińskich, Radziwiłłów, Sołtanów. Za udział Stanisława Sołtana w antyrosyjskim powstaniu w latach 1830-1831 miasteczko było skonfiskowane i przeszło do skarbu państwa. 1837 grodzieńska izba skarbowa zaproponowała nadanie miasteczku Zdzięcioł status miasta, jednak nie poparł tej inicjatywy gubernator. Zdzięcioł jak i absolutna większość miasteczek Białorusi, były wielonarodowościowe i wielowyznaniowy. Lokalna historia rozgrywała się w klasycznym trójkącie: kościół-cerkiew-synagoga.

W granicach Imperium Rosyjskiego Zdzięcioł był stolicą gminy powiatu słonimskiego, w granicach międzywojennej Polski - był stolicą gminy powiatu nowogrodzkiego, w okresie sowieckim - stolicą rejonu. Miasteczko (od 1940 roku - osiedle typu miejskiego, od 1999 roku - miasto) było i w dalszym ciągu jest lokalnym ośrodkiem administracyjnym, ekonomicznym, kulturalnym i religijnym.

Zabytki historii i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, lata 1624 – 1646
• Kaplica katolicka, XIX w.
• Cerkiew Przemienienia Pańskiego, drewniana, XVIII w.
• Pałac Zdzięciolski (Radziwiłłów, Sołtanów), XVIII w.
• Synagoga (koniec XIX w.)
• Dwór rodu Domeyko «Żybortowszczyzna» (początek XIX w.)
• Zabudowa historyczna (fragmenty), koniec ХIХ – początek ХХ w.
• Cmentarz żydowski
• Cmentarz chrześcijański

PrzyrodaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Układ terenu Zdzęcielowszczyzny ma charakter pagórkowato-równinny. Północną i zachodnią część regionu zajmuje Nizina Niemeńska, wschodnią - odnogi nowogródzkiego wzniesienia. Przeważają wysokości od 140 do 200 metrów, maksymalna 283 metry (na południowy wschód od miasta Zdzięcioł). Główna rzeka Niemen z dopływami Mołczadź z Zdzięciołką i Szczarą z Podjaworką. Zbiornik wodny obok miejscowości Giezgały. Pod Lasem, głównie sosnowym, 42% terytorium rejonu. W rejonie zdzięciolskim znajduje się część widokowego rezerwatu republikańskiego znaczenia Lipczańska Puszcza. Znajdują się myśliwskie użytki: na terenie zdzięciolskiego gospodarstwa myśliwskiego i gospodarstwa leśno-myśliwskiego. Geologiczny pomnik przyrody znaczenia republikańskiego - Kamień-siłacz (wieś Wasiewicze). Kurort znaczenia republikańskiego Nowojelnia szpital dla chorych na gruźlicę o tej samej nazwie, sanatorium <Radon> z oddziałem dziecięcym <Borowiczek> (wieś Borowiki), dziecięce okręgowe centrum rehabilitacyjno-zdrowotne <Jaskółeczka> (wieś Giezgały). Znajduje się wiele stref wypoczynku o znaczeniu lokalnym. W Zdzięciole strefą odpoczynku jest park i ulica nad rzeką Zdzięciołką.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lata 40-te i 50-tе XV wieku – pierwsze pisemne wzmianki o Zdzięciole. W tym czasie miejscowość wchodziła w skład województwa trockiego. Około 1492 roku – Wielki Książę Kazimierz sfinansował budowę Kościołа Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. W 1498 roku Wielki Książę Aleksander przekazał gminę Zdziecel hetmanowi litewskiemu księciu Konstantemu Ostrogskiemu na wieczne posiadanie z prawem założenia miasteczka. Na początku XVI wieku K. Ostrogski wybudował w miasteczku drewniany zamek obronny (w dokumentach określany jako dwór Zdzieteło). Ostrogski wybudował w miasteczku drewnianą cerkiew (w XIX wieku wybudowano nową, nie zachowała się).

Pod koniec XV – pierwszej połowie XVI wieku Zdzięcioł w granicach województwa trockiego. Zgodnie z reformą administracyjno-terytorialną (lata 1565 - 1566) Zdzięcioł wszedł w skład powiatu słonimskiego województwa nowogródzkiego. Zgodnie ze spisem z 1580 roku było tutaj 118 dworów, rynek i 5 ulic. Na początku XVII wieku Zdziecel przeszedł w panowanie magnackiego rodu Sapiehów. W latach 1624-1646 książę Sapieha wybudował w miasteczku kamienny Kościół Wniebowzięcia Bogurodzicy, przy którym działał szpital. Od 1656 roku Zdziecelem władali książęta Połubińscy, od 1685 roku – Zdziecel przeszedł we władanie Radziwiłłów, którzy pod koniec XVII wieku wybudowali dwupiętrowy pałac, zburzony w okresie wojny północnej (odbudowany w 1751 roku na miejscu zamku z XVI wieku). W 1689 roku było tutaj 126 dworów i 9 ulic.

1708 rok – podczas wojny północnej w okolicach Zdziecel przez jakiś czas znajdowały się główne siły wojsk rosyjskich, w samym miasteczku przez tydzień był zakwaterowany car Piotr I, następnie miasteczko zajęli Szwedzi, którzy podpalili go razem z zamkiem. W 1743 roku miasteczko ucierpiało w wyniku pożaru. W 1784 roku było tutaj 186 dworów, 5 ulic i 3 zaułki; działały 3 młyny, szkoła, szpital, łaźnia. Pod koniec XVIII wieku miasto przeszło w ręce Sołtana.

W wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej (w 1795 roku) miasto znalazło się w granicach Imperium Rosyjskiego. Zmieniło się ono w stolicę gminy powiatu słonimskiego. Miasteczko było centrum administracyjnym, ekonomicznym, kulturowym i religijnym dla okolicznej ludności wiejskiej. Struktura społeczna i etniczno-wyznaniowa ludności Zdzięcioła charakteryzowała się wielobarwnością. W latach 1829-1830 Zdzięciole było 564 mężczyzn, wśród nich 8 przedstawicieli szlachty, 7 przedstawicieli stanu duchownego, 444 mieszczan-Żydów, 102 mieszczan-chrześcijan i chłopów, 3 ubogich. Dokumenty z pierwszej połowy XIX wieku wskazują wśród mieszkańców również kupców (19 osób), wojskowych (21 osób), włościan (10 osób), inteligentów pochodzenia plebejskiego (6 osób). Oprócz Białorusinów i Żydów w Zdzięciole zamieszkiwali również Tatarzy. I tak na początku XIX wieku w miasteczku były 2 dwory tatarskie.

Struktura ludności Zdzięcioła przed 1870 rokiem przedstawiona jest w poniższej tabeli:

Wszyscy mieszkańcy w Zdzięciole	Szlachta i duchowieństwo	Kupcy i mieszczanie		Chłopi		% ogólnej liczby ludności
		Chrześcijanie	Żydzi	Chrześcijanie	Żydzi	Mieszczanie	Chłopi	Żydzi
1576	19	-	1241	316	-	80	20	78,7

 

Lata 1830 – 1831 – ostatni właściciel miasteczka Stanisław Sołtan brał udział w powstaniu antyrosyjskim, za co majątek został skonfiskowany i przeszedł do skarbu państwa. W pałacu i w budynkach gospodarczych umieszczono wojskowych. Podczas powstania w 1863 roku pałac został zaadoptowany pod szpital wojenny. Pod koniec XX wieku znajdowało się tutaj dwuklasowe seminarium nauczycielskie, w którym w 1912 roku uczył się działacz białoruskiego ruchu narodowego, poeta, literaturoznawca Ignacy Dworczanin (lata 1895 – 1937).

W 1866 roku Zdziecel przemianowano na Zdzięcioł. W drugiej połowie XIX wieku - początku XX wieku w Zdzięciole rozwijał się przemysł rzemieślniczy oraz produkcyjny, handel. O jego znaczeniu produkcyjnym świadczyła obecność wiatraków, farbiarni, miodosytni, tartaków, garbarni, cegielni, fabryki waty i przedsiębiorstw cisowych. Miasteczko słynęło z produkcji parkietu, znanego pod nazwą «zdzięciolski». Oto jak opisuje Zdzięcioł Arkadź Smolicz w swojej książce «Geografia Białorusi»: «Na północ od Słonima, niedaleko Niemena, w górzystej miejscowości leży przemysłowe miasteczko Zdzięcioł. Lokalni rzemieślnicy produkują najlepszy parkiet. Miasteczko ogólnie handlowe i bogate, którego ludność stanowi około 5 tyś. osób». Podstawowymi formami handlu były to cotygodniowe targi ( we wtorki), coroczne jarmarki, handel na straganach i obwoźny.

Od jesieni 1915 roku do grudnia 1918 roku Zdzięcioł był okupowany przez Niemców. Od marca 1918 roku Zdzięcioł w granicach ogłoszonej Białoruskiej Republiki Ludowej. W latach 1919–1920 – Zdzięcioł okupowany przez wojska polskie. Zgodnie z umową pokojową w Rydze w 1921 roku Zdzięcioł znalazł się w granicach Polski, gdzie stał się stolicą gminy powiatu nowogrodzkiego w województwie nowogrodzkim.

Od końca 1939 roku Zdzięcioł w BSRR, gdzie 15 stycznia 1940 roku otrzymał oficjalny status osady typu miejskiego i był stolicą rejonu obwodu baranowiczowskiego. Od 30 czerwca 1941 do 9 lipca 1944 roku Zdzięcioł znajdował się pod okupacją niemiecką. Naziści zamordowali 4716 osób.

25 grudnia 1962 roku rejon zdzięciolski był zreformowany, jego terytorium weszło w skład rejony Słonimskiego, nowogródzkiego i lidzkiego. 6 stycznia 1965 roku zdzięciolski rejon ponownie znalazł się w granicach obwodu grodzieńskiego. 21 czerwca 1990 roku Zdzięcioł otrzymał status miasta. 1 grudnia 2004 roku odbyło się oficjalne zatwierdzenie miejskiego herbu i flagi.

Ludność Zdzięcioła w 1971 roku wynosiła 4,5 tys. osób, w 1991 roku – 8,1 tys. osób, 1993 roku – 8,7 tys. osób, 2004 roku – 8,3 tys. osób, 2006 roku – 8,2 tys. osób, 2009 – 7,8 tys. osób.

Historia gminy żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia gminy żydowskiej Zdzięcioła datuje się na koniec XVI w. W inwentarzu posiadłości z 1580 roku wśród 10 właścicieli domostw na rynku miasteczka jest wymieniony «Misan Żyd». Wiadomo, że do 1670 roku funkcjonował kahał.

Zgodnie z inwentarzem z 1699 roku w Zdzięciole było 126 domów, z czego 25 należało do Żydów, co stanowiło około 20%. Stopniowo liczba ludności żydowskiej w Zdzięciole wzrastała szczególnie w okresie Imperium Rosyjskiego, Kiedy została wprowadzona cecha żydowskiej osiadłości, a Żydom zabroniono zamieszkiwać w miejscowości wiejskiej. W 1863 roku w Zdzięciole było w 1276 osób, wśród nich 525 państwowy chłopów, 751 Żydów (59%), rzemieślników Żydów było 22, a rzemieślników chłopów - 10 osób. Zgodnie z danymi statystycznymi na koniec lat 60-tych XIX wieku w Zdzięciole zamieszkiwało 1576 osób, wśród nich 1241 Żydów (lub 78,7 % całej ludności miasteczka i 100 % zdzięciolskich kupców i mieszczan).

Dokumenty archiwalne dają szczegółowy obraz o liczbie urodzeń i umieralności okolicznych mieszkańców oraz zawiera informacje o ilości ślubów i rozwodów. Na przykład w 1840 roku w Zdzięciole urodziło się 14 chłopców i 14 dziewcząt żydowskich; umarło 7 osób płci męskiej i 19 płci żeńskiej; odbyło się 6 ślubów:

Wiek narzeczonej	Wiek narzeczonego
16	27
18	19
17	20
18	19
16	18
17	18

 

W 1840 roku w miasteczku zanotowano 3 rozwody z podanej w dokumencie następującej winy: «Nie kochali się». Mimo iż, żydowskie tradycje głoszą obowiązek ślubu, judaizm pozwala na rozwody, których przyczynami może być odmowa jednego z małżonków wypełnienia obowiązków małżeńskich w ciągu roku, obrażenie rodziców drugiej strony, przeklinanie w stosunkach między mężem a żoną itp. Dość prosta była także ceremonia rozwodu: mąż wręczał żonie get – dokument, w którym uznaje się, że jest ona wolna i może wstąpić w nowy związek.

Oprócz ograniczającej polityki caratu sytuację Żydów komplikowały działania wojenne i rekwizycje z 1812 roku a także częste pożary. Zgodnie z danymi statystycznymi mówiącej o obniżeniu liczby męskiej ludności mieszkańców miasteczka, która była związana z wojną z 1812 liczba zmarłych wyniosła 25 osób, takich, którzy przepadli bez wieści, również 25 osób; i jeśli w spisie ludności z 1812 roku w Zdzięciole było 161 mężczyzn, to pozostało 110. Spadek liczby ludności odbił się na wzroście zaległości podatkowych. I tak w latach 1814-1815 kahał dzięcioła miał zaległości w spłacie podatku pogłównego w wysokości 1288 rubli.

Zdzięcioł tak jak i inne miasteczka zbudowane przeważnie z drewna, bardzo często płonął. I tak pożary miały miejsce w latach 1789, 1806, 1850, 1868, 1874, 1881, 1882, 1894 1897. Pożar w 1874 roku zniszczył synagogę żydowską, 211 domów mieszkalnych e 119 zabudowania przydwornych, koszt zniszczeń wyniósł do 134500 rubli.

Przyczyną pożaru bywały również podpalenia. I tak, od 7 do 21 kwietnia 1844 roku w Zdzięciole było 8 pożarów w wyniku podpaleń: w nocy z 7/8 kwietnia, tj. z piątku na sobotę zapalił się chlew Żyda Wolfa Wolsina, następnej nocy - chlew Żyda Wolfa Razważskiego, następnie chlew Lejzera Giercowskiego, szopa chłopa Michaiła Czuczejki, szopa chłopki wdowy Anny Grajewskiej. Podejrzani o podpalenia zostali aresztowani - 3 osoby niższego stopnia, kwaterującej w miasteczku konno artyleryjskiej lekkiej 5 artylerii, a także jeden chłop ze Zdzięcioła Piotr Burdun, dodatkowo wszczęto śledztwo w stosunku do niektórych osób (5 niższego stopnia i 2 osoby cywilne, w tym Berka Lejzerowicz).

W nocy z 19 na 20 października 1844 roku wybuchł pożar w Zaułku Kościelnym - spłonęła Stajnia i spichlerz Żyda Abrama Mowszewicza Lewina, strata - 423 ruble i 75 kopiejek. Żydzi z Zdzięcioła w liczbie 35 osób wystąpili z prośbą, w której z powodu zubożenia społeczeństwa w wyniku pożarów prosili o udzielenie im ulg w płaceniu podatków oraz o zasiłek pieniężny dla odbudowania zniszczonych w pożarze domów. decyzja władz gubernialnych była następująca: zwolnić 9 rodzin, które mają zniszczone domy mieszkalne, z leśnych danin po 50 korców, pozostałym po 30. Mimo wszystko nie zostało to wypełnione, ponieważ «najbliższe lasy Zdzięcioła nie były w stanie zaspokoić nawet potrzeb na materiał leśny chłopów państwowych».

Następna zachowana w korespondencji urzędników prośba zdzięciolskich Żydów pochodzi z 1847 roku, skierowana jest to wileńskiego generał-gubernatora starosty gminy żydowskiej Zdzięcioła Wolfa Słuckiego o niepobieranie ze wspólnoty 150 rubli srebrem na korzyść następców byłego właściciela miasteczka Rogozy, aż do rozpatrzenia tego sporu w Senacie.

W 1862 roku Żydzi Zdzięcioła napisali prośbę do wileńskiego generał-gubernatora o oddanie im w dzierżawę fermy zdzięciolskiego państwowego majątku, która została założona na ziemi należącej dawniej do Sołtana. Petenci uskarżali się na rozpaczliwą sytuację ludności żydowskiej miasteczka, z trudem pozyskującej dla siebie środki na utrzymanie, wyrażali chęć zajmowania się rolnictwem. W prośbie była mowa o tym, że Żydzi Zdzięcioła niejednokrotnie zwracali się do wydziału majątku państwowego z podobną prośbą, jednak otrzymywali odmowę, umotywowaną tym, że podobno zgodnie z prawem w zachodnich guberniach Żydzi nie są dopuszczani do dzierżawy ferm skarbu państwa. Dalej proszący wskazywali na to, że ferma jest dzierżawiona bez przeprowadzenia publicznych przetargów przez szlachcica Olszańskiego za kwotę 429 rubli i 67 kopiejek srebrem za rok proponowali zwiększyć tę kwotę o 50% w przypadku przekazania im ziemi na okres 24 lat. "Jeśli w odpowiedzi na naszą prośbę niemożliwe jest otrzymanie zadośćuczynienia przez upływem terminu kontraktu i nie inaczej jak tylko za oddaniem tej firmy na utrzymanie z publicznego przetargu, gorąco (...) prosimy o dopuszczenie nas do udziału w przetargach na ten przedmiot". Prośbę podpisał 45 Żydów, mieszkańców i gospodarzy miasteczka Zdzięcioł.

Jak widzimy, Żydzi byli uparci w walce o swoje prawa i niejednokrotnie zwracali się do różnych instancji w celu rozwiązania swoich problemów.

Na początku lat 60-tych XIX wieku o Zdzięciole, a także o innych miasteczka guberni grodzieńskiej zebrano szczegółowe informacje o ludności i jej zajęciach: " miasteczko skarbowe Zdzięcioł - Żydów: 751 (332 mężczyzn, 419 kobiet), chłopów: 525 (252 mężczyzn, 273 kobiety), ogółem: 1276 osób (Żydzi stanowili 58,9 %). Oprócz tego, niefigurujących w spisie ludności, lecz na stałe mieszkających w miasteczku Żydów: 79 mężczyzn i 83 kobiety. Domy oraz inny nieruchomy majątek w miasteczku posiadają Żydzi: 2 szlachciców, 84 chłopów, 202 Żydów, 2 <inne osoby>. Obiektami w handlu są następujące przedmioty: chleb, len, ziemniaki, bydło, inne wyroby rolnicze. Jest jeden kupiec drugiej gildii o kapitale 2400 rubli, który handluje chlebem w innych miejscach. Nie ma kupców i chłopów z innych miast, którzy by targowali w miasteczku. Straganów dla drobnego handlu - 17. Odbywa się 1 mało znaczący jarmark z produktami rolniczymi - 23 kwietnia. Bazary od 1 lipca do 1 października - w niedzielę, a od 1 października do 1 lipca - we wtorki, nieznaczące. Jest 7 zajazdów, 2 karczmy, zakłady rzemieślnicze: 5 kuźni, 10 szewskich, 6 stolarni, 1 tokarnia, 7 krawieckich. Wśród lokalnych chłopów rzemiosłami zajmuje się 10 osób, wśród Żydów 22 osoby. Zbyt towarów odbywa się zarówno w miasteczku jak i w innych miejscach, szczególnie wyrobów stolarskich, wszelkich towarów przykładowo na kwotę około 1000 rubli srebrem w ciągu roku. Działa zakład gorczycy: zbyt na miejscu w miasteczku oraz w innych miejscach. Wydano paszportów na oddalenie się: Żydom - 18, chłopom – 23. Miejscowi chłopi trudnią się wiejskimi rzemiosłami.

Szczegółowe informacje o miasteczkach białorusko-litewskiego kraju zabrane Również w 1880 - ponownie demonstrują one przewagę Żydów nad pozostałymi etnowyznaniowymi grupami ludności, także zatrudnienie w sferze pozarolniczego przedsiębiorstwa. W 1880 roku w Zdzięciole mieszkało 2166 osób, jego struktura była następująca: zgodnie ze stanami - szlachta: 2, duchowieństwo: 3, mieszczanie: 1318, chłopi: 843; zgodnie z wyznaniem - prawosławni: 356, katolicy: 496, Żydzi: 1314. Zauważono, że żydzi <pozyskują dla siebie utrzymanie> dzięki drobnemu lokalnemu handlowi oraz rzemiosłu, a chłopi - uprawie roli. Majątek nieruchomy podlega podatkowi skarbowemu w wysokości 272 rubli i 94 kopiejki. W miasteczku uchwalono mieszczańską radę. Zgodnie z uszczegółowionymi danymi liczba mieszkańców okazała się większa: mężczyzn 1315, kobiet 1392, ogółem - 2707 osób. Struktura socjalna i wyznaniowa ludności płci męskiej: 3 szlachciców (prawosławni), 3 duchownych (prawosławny duchowny - 1, katolicki duchowny - 1, rabin - 1), 379 chłopów (123 prawosławnych, 256 katolików), mieszczan-Żydów 93023. Potencjał ekonomiczny miasteczka w 1880 roku był następujący: 7 zakładów, 3 młyny, 53 stragany, 13 karczm, dochód od ich prywatnych właścicieli 16000. Wymiar kapitału obrotowego 8000 hurtowego, 19000 dochodu brutto. Liczba mieszkańców zajmujących się handlem - 200; rzemiosłem i rękodziełem - 250; migracjami zarobkowymi - 30; usługami - 20; rolnictwem - 379. Główne środki do życia - u chłopów uprawa roli, u Żydów drobny handel.

Samorząd miejski w miasteczkach z żydowską ludnością posiadał istotna cechę: składał się, z reguły, wyłącznie z Żydów, mimo iż zgodnie z opinią władz rosyjskich organy samorządowe powinny składać się w 2/3 z chrześcijan. Wypełnić tę normę było niemożliwe, ponieważ mieszczan chrześcijańskich w miasteczkach niemal nie było. Na przykład, w 1884 roku w Zdzięciole mieszkało 1383 osób, wszyscy ono byli Żydami, mieszczański starosta Abram Pacowski, jego pomocnik Lejzer Rabinowicz – są na stanowisku od 15.11.1879 roku.

Urzędnikami w żydowskich instytucjach kultu religijnego (synagogach, domach modlitwy) byli starości, kaznodzieje, uczeni. W 1867 roku w Zdzięciole w jednej drewnianej synagodze i czterech domach modlitwy był jeden starosta, kaznodzieja, uczony. Cmentarze żydowskie były podzielone na pięć klas, z opłatami w następujących wysokościach: pierwsza klasa - 15 rubli, druga klasa -10 rubli, trzecia klasa - 5 rubli, czwarta klasa - 2 ruble, piąta klasa - bezpłatnie. Pomocnik rabina - Ajzik Kałmanowicz Moguski.

Według danych "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich". W miasteczku w 1893 roku mieszkało 3233 osób, wśród nich około 400 prawosławnych, 700 katolików, pozostali Żydzi. Zgodnie z grupami wyznaniowymi ludności działa tu cerkiew, kościół, dwie synagogi i kilka domów modlitewnych.

W 1986 roku liczba Żydów płci męskiej wynosiła 982 osoby, wśród nich za niemajętnych (odnośnie płacenia podatków) uznano 70 osób.

W 1897 roku w Zdzięciole mieszkało 3033 Żydów, co stanowiło 76% całej ludności miasteczka.

W 1900 roku Żydzi Zdzięciolscy prosili o pozwolenie na wydzielanie 2035 rubli z pozostałej kwoty zbioru pudełkowego na remont dwóch szkół modlitewnych, z których jedna zmieni się w synagogę. Prośba została spełniona.

Odnoszący największe sukcesy przedsiębiorcy żydowscy Zdzięcioła trafiali na stronice kalendarza adresowego «Cała Rosja: Rosyjska księga przemysłu, rolnictwa i administracji». I tak, w 1900 roku były w nim ukazane następujące przedsiębiorstwa, należące do Żydów Zdzięcioła:

Gałąź przemysłu	Gospodarz - Żyd	Charakterystyka
Fabryki i zakłady
Miodosytnie	Łusski Lejzer Berkowicz	Zdzięcioł, 2 pracowników
	Rabinowicz Fajwel Joselewicz	Zdzięcioł, 2 pracowników
	Sołomińska Elka Szmulewna	Zdzięcioł
Przedsiębiorstwa handlowe
Towary aptekarskie	Wiernikowski Menahem Abram	Zdzięcioł
	Dorieckaja Chaja Wolfowicz	Zdzięcioł
Bakalie	Dworieckij Pejsach Ickowicz	Zdzięcioł
	Kalmanowicz Wigdor Mowszewicz	Zdzięcioł
	Kotin Małka Morodwicz	Zdzięcioł
	Limon Jankiel Zelmanowicz	Zdzięcioł
	Szuszan Szebszel Oszerwoicz	Zdzięcioł
Metal	Lewit Leja Fajwielewna	Zdzięcioł
	Mendelewicz Michla Berkowna	Zdzięcioł
Skóra	Ginsburg Calko Simchowicz	Zdzięcioł
	Grosz Icko Abramowicz	Zdzięcioł
Towary manufakturowe	Dworeckij Noson Chaimowicz	Zdzięcioł
	Kruger Lejba Chaimowicz	Zdzięcioł
	Nowolenskij Dawid Falkowicz	Zdzięcioł
	Szackes Iser Mowszewicz	Zdzięcioł
Zboża	Izraelit Wolf Mowszewicz	Zdzięcioł
	Finkelsztein Ema Mowszewna	Zdzięcioł
Jaja	Azerskij Lejzer Jankielewicz	Zdzięcioł

 

21 lutego 1903 roku w Zdzięciole zorganizowano organizację pomocy biednym Żydom w celu «dostarczenia środków dla polepszenia materialnej i życiowej sytuacji biednych Żydów Zdzięcioła bez względu na płeć, wiek, tytuły i stany». Regulamin organizacji zawierał listę jego członków: Girsz Sołomiański Menahem Wiernikowski, Isaak Mejzerow Rabinowicz, Israil Ganuzozicz, Jankiel Lejb Breski, Szebszel Szuszan, Jowna Lejb Chlebnikow, Josif Winiecki, Gerc Girszowski. Lejzer Kantorowicz, Berko Dworecki, J. Girsz Langbort, Wolf Dworecki. Przewodniczący – Icko Lejzerowicz Rabinowicz, sekretarz – Josel Lejbow Winnicki. Jak raportował lokalny urzędnik w Wilnie, posiedzenia organizacji miały charakter niedużego kółka kierowników w mieszkaniu jednego z członków, bez żadnego udziału lokalnej ludności żydowskiej. Organizacja zorganizowała zbiórkę pieniędzy w miasteczku, księgi sprawozdawcze i dokumenty były prowadzone bez ładu i bez skrupulatności.

Śledztwo policji wykazało, że Rabinowicz zrzekł się funkcji przewodniczącego, a organizacją kierują osoby bez określonych obowiązków lub o takim samym podejrzanym zajęciu, jak tajna adwokatura. Zebrano dostatecznie dużą jak na nieduże miasteczko sumę – 250 rubli. Wydatkowanie zebranych środków nie podlega zupełnie żadnej kontroli. Gubernator wystąpił z prośbą o zamknięcie organizacji «w świetle dopuszczonych nieprawidłowości przy prowadzeniu ksiąg sprawozdawczych, dających podstawę do tego, aby przypuszczać o możliwości nieodpowiedniego sposobu wydatkowania zbieranych kwot». Napłynęła decyzja: Takie skrajne środki, jak przymusowe zamknięcie organizacji dobroczynnej jest możliwe jedynie na drodze otrzymania Najwyższego rozkazy przez Komitet Ministrów przy posiadaniu bezspornych danych świadczących o wybitnych nadużyciach, których nie można usunąć zwykłymi środkami nadzoru. W 1907 roku w guberni grodzieńskiej działało ponad 20 żydowskich towarzystw pożyczkowo – oszczędnościowych, w tym również i w Zdzięciole, o którym mówiło się, że zostało założone w kwietniu 1907 roku i zrzesza 126 Żydów. Oprócz tego w Zdzięciole jeszcze w latach 1844 – 1846 założono drobną instytucję kredytową typu instytucji z kapitałem świeckim pożyczkowym lub kapitałem obcym.

ZDZIĘCIOLSKIE TOWARZYSTWO POŻYCZKOWO-OSZCZĘDNOŚCIOWE

Stanowisko	Imię i nazwisko	Prawomyślność
Prezes	Kamieniecki Girsz Eliowicz	Członek robotniczej partii syjonistów socjalistów
Członek zarządu	Rabinowicz W. J.	Nie ma odnotowanych żadnych karygodnych czynów, prawomyślny
	Dworecki B. O.
	Rabinowicz I. L.
	Gutkin Ch. Sz.
	Sawicki M. M.
	Chlebnikow J. L.
	Kaufman M. M.
	Dworecki J. N.
Sekretarz, również członek zarządu	Szwedzki Sz. W.	Członek robotniczej partii syjonistów socjalistów
Rada zarządu	Duniec Z. J. (przewodniczący)	Nie ma odnotowanych żadnych karygodnych czynów, prawomyślny
	Rabinowicz M. M.
	Winiecki I. L.
	Lejbowicz M. A.
	Breski J. L.
	Wiernikowski M. A.
Komisja rewizyjna	Galpem A. G.
	Jankielewicz T. J.
	Sakołowski Ch. M.

 

W okresie międzywojennym Żydzi stanowili około 75 % wszystkich mieszkańców Zdzięcioła. W 1926 roku w miasteczku było około 3450 Żydów. Z 621 rodzin żydowskich 303 utrzymywały się dzięki rzemiosłu (głównie krawcy i szewcy), 210 rodzin – dzięki handlowi.

Piekarnię (ulica Sonimska) posiadał Winokur, tartak – Kapinski, hotele (na Rynku) – Rabinowicz, zajazd (przy ulicy Słonimskiej przed jeziorem) – Szuszen. W Zdzięciole były 4 młyny, 3 lokomobile, wytwarzające energię elektryczną i dostarczające prąd dla miasteczka. Na 1 dom przydzielono 1 żarówkę. Prąd był dostarczany do godziny 12 w nocy.

W okresie międzywojennym w Zdzięciole działały religijne instytucje oświatowe Żydów: chedery, Talmud-Tory. Z pamiętnika Bernarda Piński: «Kiedy mój ojciec miał 6 lat, oddano go do jednej z czterech szkół Grzetla, która nazywała się Talmud Tora, żydowskiej szkoły religijnej, w której uczono się również języka polskiego. W Grzetlu mówiono w języku jidysz, modlono się w języku hebrajskim, uczono się języka polskiego i rozmawiano w języku białoruskim ze swoimi sąsiadami, niebędącymi Żydami. Oficjalne osoby, takie jak policja, sędziowie, administracja miasta, nie mówiły po żydowsku. W Talmud Tora lekcje odbywały się w języku żydowskim, a przedmiotów niereligijnych nauczano w języku polskim. Inne przedmioty religijne wykładano w języku hebrajskim, ale były tłumaczone na język jidysz dla omawiania. W jakiś sposób dzieci dawały sobie radę z tą ostoją biblijnego społeczeństwa».

W 1921 roku założono szkołę z językiem wykładowym jidysz, w 1929 roku – szkołę z językiem wykładowym hebrajskim, która nauczała systemu Tarbut, mającej za cel przygotowanie do emigracji do Izraela. Działały syjonistyczne oraz inne żydowskie organizacje polityczne.

Według wspomnień urodzonego w Zdzięciole Jermołowicza Cz. I. w miasteczku były organizowane przedstawienia cyrkowe (przyjeżdżali artyści z lwami i tygrysami), pokazy kinowe, tańce, była orkiestra (muzykanci żydowscy), odbywały się mecze piłki nożnej (drużyny miały mieszane składy narodowościowe, wśród piłkarzy żydowskich był Dala i Nota).

Ze wspomnień Lizy Kaplińskiej o przedwojennym Zdzięciole: « Ludność miasteczka liczyła sześć tysięcy dusz, a wśród nich cztery i pół tysiąca to byli Żydzi; pozostali to Białorusini i niewielu Polaków. Z instytucji kulturalnych w Zdzięciole istniały: żydowska szkoła, do której uczęszczało około sto dzieci i było tam sześciu nauczycieli; szkoła hebrajska z dwustu pięćdziesięcioma dziećmi i siedmioma nauczycielami, gminna szkoła religijna dla ubogich dzieci Talmud-Tora jeszcze z 1909 roku, z setką dzieci i czterema nauczycielami. Żydowskie dzieci chodziły też do szkoły powszechnej. Młodzież żydowska kontynuowała swoje wykształcenie w średnich szkołach w Grodnie, Lidzie lub Wilnie. W mieście działało stałe kino. Żydowskie kółko dramatyczne często dawało przedstawienia. Duża żydowska biblioteka obsługiwała żydowską ludność. Z innych społecznych instytucji w mieście działał związek rzemieślniczy, związek kupiecki, bank, kasa pożyczkowa, dom starców. Z organizacji politycznych były: partie syjonistyczne wszystkich kierunków, Aguda, Bund i tajna organizacja komunistyczna. Z rabinów w miasteczku byli: rabin Sorokoczkin, mędrzec (gaon), były deputowany do sejmu polskiego i ostatnio rabin Rajcer».

Zdzięcioł został zajęty przez wojska III Rzeszy w dn. 30 czerwca 1941 roku Wkrótce potem naziści aresztowali 50 osób pochodzenia żydowskiego. W dn. 14 lipca 1941 roku wszystkich Żydów zmuszono do noszenia na odzieży żółtych gwiazd, a kilka dni później naziści zgładzili w Nowogródku około 120 przedstawicieli żydowskiej inteligencji. W mieście została utworzona Rada Żydowska, tzw. Judenrat. 2 listopada 1941 roku okupanci zmusili ludność żydowską do oddania posiadanego złota i innych kosztowności. Podczas tej akcji zabite zostały dwie osoby. 15 grudnia 1941 roku około 400 żydowskich robotników zostało deportowanych do getta w Dworcu.

22 lutego 1942 roku władze okupacyjne wydały zarządzenie o utworzeniu w Zdzięciole getta. Znalazło się w nim około 4500 osób. Obszar getta i liczba budynków nie mogły pomieścić tak dużej liczby ludzi. Wszystkie domy były skrajnie zatłoczone. Teren nowej „dzielnicy żydowskiej” został otoczony ogrodzeniem. Władze okupacyjne zakazały Żydom wychodzenia na tzw. „aryjską stronę”. Straż wokół getta sprawowali policjanci. Wewnątrz getta porządku pilnowała policja żydowska.

Jeszcze w grudniu 1941 roku w Zdzięciole powstała żydowska organizacja ruchu oporu. Jej członkowie próbowali zdobywać broń i amunicję, nawiązane zostały także kontakty z oddziałami partyzanckimi. 28 kwietnia 1942 roku naziści wpadli na ślad organizacji i aresztowali jednego z konspiratorów.

30 kwietnia 1942 roku Niemcy wspierani przez miejscową policję przystąpili do wypędzania ludzi z domów i gromadzenia ich na Rynku. Osoby znalezione w kryjówkach oraz stawiające jakikolwiek opór były zabijane na miejscu. Spośród skoncentrowanych na Rynku ludzi Niemcy wybierali mężczyzn posiadających różne specjalizacje zawodowe. Pozostałych zaczęto wywozić do pobliskiego Lasu Kurpieszowskiego. W tym dniu zgładzono około 1200 ludzi. Z nieznanych dziś przyczyn członkowie ruchu oporu nie podjęli próby powstania.

Kolejna akcja eksterminacyjna miała miejsce 6 sierpnia 1942 roku Po selekcji Niemcy zatrzymali około 200 młodych mężczyzn. Pozostałych wyprowadzono na cmentarz żydowski. Tam ludzie zostali zmuszeni do wykopania sobie zbiorowej mogiły. W wyniku tej akcji zabito około 2000 osób. Szacuje się, że podczas sierpniowej akcji udało się uciec około 600 osób, z których część zasiliła szeregi oddziałów partyzanckich. Dwustu wybranych podczas selekcji żydowskich robotników Niemcy następnego dnia deportowali ich do Nowogródka. Skupisko żydowskie w Zdzięciole uległo zagładzie.»

Czuriło Artemia Michaiłowna, 1933 roku urodzenia, mieszkanka Zdzięcioła wspomina: «Cała ulica od placu do ronda, cała ulica byłą zatłoczona Żydami, a ich gonili od lasu. Tak krzyczeli, tak żegnali się. Oto podejdą do domu i krzyczą: „Przebacz! Wybacz!”. Tak potem mówili: „Po co szliście? Było was przecież więcej. Dlaczego nie mogliście rozprawić się z tymi policjantami lub Niemcami”. „Nam zgodnie z prawem przypisana była zagłada. Jesteśmy grzeszni prze Bogiem i dlatego musieliśmy przejść tę próbę”».

Po wojnie tylko kilku Żydów mieszkało w Zdzięciole. Życie żydowskie w miasteczku nie odrodziło się. Zgodnie ze spisem ludności z 2009 roku w Zdzięciole mieszka 5 Żydów.

ArcheologiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W inwentarzach z XVI wieku w Zdzięciole pojawia się wzmianka o dwóch centrach: Rynek (obecnie Plac 17-tego Września) i Zamek (miejsce dokładnie nie zostało określone). W 1990 roku P. A. Rusow prowadził badania archeologiczne: zostały założone szurfy na terenie dawnego Rynku oraz na przypuszczalnym terenie Zamku (zachodnie obrzeże miasta, na lewym brzegu rzeki Zdzięciołki, w odległości kilku metrów od pałacu z cegły z XVIII wieku). Obok pałacu wykryto warstwę kulturową sięgającą do 2 metrów. Znaleziono pozostałości budowli z fundamentami i ścianami – 1,4 metra, przedmiotami XVI-XVII wiecznymi: fragmenty naczyń ceramicznych zachodnioeuropejskich z napisami gotyckimi; fragmenty kafli, po których określono przynależność zamku do Pawła Sapiehy w drugiej ćwiartce XVII wieku; Donica z czerwonej gliny z dwiema dekoracyjnymi rączkami w formie pierścieni, szklane spody butelek z pieczątkami z literami łacińskimi, wiele srebrnych szpilek, monety polskiego i litewskiego tłoczenia z połowy XVII wieku. Na terenie byłego Rynku warstwa kulturowa do 0,8 metra, uszkodzona przez budowle XVIII – XX wieku. Znaleziono ceramikę kuchenną XVI-XVII wiek.

Instytucje religijneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cerkiew prawosławna została założona w miasteczku w XVI wieku ze środków księcia K. Ostrogskiego, w XIX wieku na tym samym miejscu wzniesiono nową cerkiew. Później zdzięciolska cerkiew stała się unicką. Dokumentalne potwierdzenie tego – dokument z lat 1837 – 1838 o składzie ludności majątku Zdzięcioł pod względem wyznania, zgodnie z którym zdzięciolscy chłopi byli unitami (380 mężczyzn i 309 kobiet) i katolikami (709 mężczyzn i 714 kobiet).

Istniejący obecnie budynek Cerkwi Przemienienia Pańskiego został wzniesiony w XVIII wieku. Zgodnie z «grodzieńskim prawosławno–parafialnym kalendarzem» (tom I 1899 rok), w 1839 roku cerkiew została ponownie odbudowana przez parafian; znajduje się w niej czczona przez lokalną ludność ikona Jerzego Zwycięzcy otrzymana z 1870 roku; liczyła 4213 parafian.

Obok drewnianej Cerkwi Przemienienia Pańskiego pod koniec XX wieku rozpoczęto budowę kamiennej.

Zdzięciolski Kościół Zaśnięcia Bogurodzicy został wzniesiony w kamieniu w latach 1624 – 1646 dzięki fundacji książąt Sapiehów (wcześniej istniał drewniany, który do 1492 roku finansował Wielki Książę Litewski Kazimierz, a został zbudowany w 1515 roku). Kościół cały czas działający.

W Zdzięciole zarejestrowano również wspólnoty religijne «Cerkiew Chrześcijan Wiary Ewangelickiej» (wybudowana drewniana świątynia), «Cerkiew ewangelickich chrześcijan baptystów».

Żydzi posiadali kilka instytucji kultu. W 1867 roku w miasteczku była jedna drewniana synagoga i 4 domy modlitwy, w 1893 roku – 2 synagogi i kilka domów modlitewnych. Budynek zachowanej synagogi kamiennej z końca XIX wieku obecnie jest wykorzystywany przez straż pożarną. Obok istniała druga synagoga, obecnie na jej miejscu wybudowano bank.

W Zdzięciole, tak jak i w innych sztetlach, istniał religijny system kształcenia, reprezentowany przez chedery i Talmud – Torę, a w okresie międzywojennym dodatkowo przez szkołę systemu Tarbut.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ponieważ Zdzięcioł pełnił i pełni funkcję administracyjną – siedziby włości, gminy, rejonu – uwarunkowało to istnienie odpowiednich struktur: zarządu włości, a następnie – gminnego i rejonowego. Jako ośrodek handlu Zdzięcioł posiadał takie okresowe instytucje handlowe jak jarmarki (2 w ciągu roku: 23 kwietnia - w dzień Świętego Jerzego i 30 maja - w dzień Świętej Trójcy) i cotygodniowe targi (we wtorki); handel stacjonarny odbywał się przede wszystkim na straganach. Zgodnie z danymi z 1834 roku w miasteczku było 19 stacjonarnych straganów.

Punktami handlowymi były również karczmy, szynki, gospody, restauracje i tym podobne.

W latach 30-tych XIX wieku pojawiają się pierwsze drobne przedsiębiorstwa przemysłowe: 3 pracownie garbarskie, 3 młyny. Pod koniec lat 60-tych XIX wieku w Zdzięciole działy 2 garbarnie, 3 cegielnie, 6 zakładów terpentyny, 15 browarów. W Zdzięciole centrum oświatowym, działały instytucje szkolne. W 1833 roku w Zdzięciole utworzono szkołę parafialną. Zgodnie z informacjami z 1878 roku w miasteczku działała szkoła narodowa, poczta, urząd gminy, sklepy, 6 zajazdów, karczmy, apteka, we wtorki odbywały się targi, dwa jarmarki w ciągu roku, dwa młyny, 2 farbiarnie, kilka małych garbarni.

W 1897 roku odnotowano tutaj obecność szkoły narodowej, szkoły cerkiewno-parafialnej, prywatnego szpitala na 6 miejsc (2 lekarzy), apteki, poczty, sklepów, 2 cisowych fabryk, niewielkiej pracowni produkującej «zdzięciolski parkiet» (z lokalnego dębu), który cieszył się dużym popytem, 2 miodosytni, ponad 40 pracowni. W 1914 działała fabryka waty, 5 miodosytni, tartak, cegielnia, 2 zakłady garbarskie (48 pracowników).

Ze wspomnień Lizy Kaplińskiej o przedwojennym Zdzięciole: Z instytucji kulturalnych w Zdzięciole istniały: żydowska szkoła, szkoła hebrajska, w mieście działało stałe kino, żydowskie kółko dramatyczne, duża żydowska biblioteka. Z innych społecznych instytucji w mieście działał związek rzemieślniczy, związek kupiecki, bank, kasa pożyczkowa, dom starców. Z organizacji politycznych były: partie syjonistyczne wszystkich kierunków, Aguda, Bund i tajna organizacja komunistyczna.

Obecnie w Zdzięciole działają przedsiębiorstwa produkujące materiały budowlane, przedsiębiorstwa przemysłu żywieniowego i obróbki drewna, 2 szkoły średnie, gimnazjum, szkoła – internat, szkoła muzyczna, przedszkole, dom kultury, 2 biblioteki, szpital, wydział łączności. Turystom oferują swe usługi: Zdzięciolskie Muzeum Historyczno-Krajoznawcze, Ośrodek Turystyki i Krajoznawstwa, hotele <Lipiczanka> i <Wujek Wania>, jadłodajnie, stołówki <Perełka>, <Wietrzyk> i inne. Jest wydawana gazeta rejonowa <Pieramoga>.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Zdzięciole zachował się pierwotny układ radialno-koncentryczny, który ukształtował się w XVII - XIX wieku na bazie trzech ulic - dróg na Lidę, Nowogródek Słonim ( obecnie główna ulica Sowiecka, Lenina, Mickiewicza, Kirowa, Słonimska, Nowogrodzka, zabudowane budynkami publicznymi oraz 2-piętrowymi domami mieszkalnymi). Centrum kompozycji stanowi prostokątny plac rynkowy (dawny Rynek, w okresie międzywojennym nazywał się Plac 11 Listopada, w latach drugiej wojny światowej nosił nazwę Hitlera, obecnie Plac 17-go Września), od którego promieniami odchodzą główne ulice.

Obecna ulica Lenina wcześniej nazywała się Zamkowa, Lipowa, Dworna, Kościelna. Ulica Krasnoarmejska wcześniej była ulica Słonimską, Sowiecka - Nowogrodzką, Frunze - Dworecką (prowadziła do miejscowości Dworec). Ulica Oktiabrska nazywała się ulicą Łysogorską i Jaworską, a za "Polskich czasów" - ulica Kościuszki.

Układ i zabudowa placu oraz przylegających do niego ulic, powstałych w drugiej połowie XVII-XIX wieku zachowały się dosyć dobrze, przedstawiając "architektoniczny pejzaż", charakterystyczny dla niedużych białoruskich miejscowości. Grupa starych domów handlarzy i rzemieślników (10-12 budowli), położonych na wschodniej stronie placu i ulicy Gorkiego, wywołuje duże historyczno-etnograficzne zainteresowanie, jako przykład szeregowej zabudowy miejscowości XIX - początku XX wieku.

Głównym obiektem architektonicznym placu jest kościół, zajmujący na nim odrębne położenie, dzięki swojej dominancie łączący otaczającą zabudowę jedno- i dwupiętrową.

Niestety przebudowa Placu 17-go Września w latach 60-tych i 70-tych XX wieku zniszczyła historyczną część jej południowej i zachodniej strony. Na przykład, podczas budowy powszechnego domu towarowego usunięto kilka staroświeckich miasteczkowych domów, między innymi przedstawiony na tej fotografii:

Ulice: Szkolna, Pierwomajska, Czapajewa, Oktiabrska, Pobiedy i Krasnoarmejska są zabudowane głównie 2- 5-piętrowymi domami mieszkalnymi, pozostały teren - indywidualnymi domami - posiadłościami. Strefa przemysłowa miasta zlokalizowana jest przeważnie na północy. Strefa odpoczynku - park przy ulicy Mickiewicza, zielone nasadzenia koncentrują się przy ulicach Sowieckiej, Słonimskiej, w łęgach rzeki, niedaleko stawów, które wchodziły w skład terenu parkowego zamku Radziwiłłów.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Materiał etnograficzny zawarty jest we wspomnieniach osób urodzonych w miasteczku na temat religijnych i świeckich tradycji jego mieszkańców.

Czuriło Artemija Michajłowna, 1933 roku urodzenia, wspomina, że wśród żydowskich świąt pamięta paschę żydowską:

Nazywała się ona pejs, oni na tę paschę nosili macę. Tak jak u nas jest tradycja darować pisanki, tak u nich była tradycja darować macę>. Na pytanie o to, czy w miasteczku mówiono o tym, czy do macy dodawano krew dzieci chrześcijańskich informatorka odpowiedziała: <jeśli już brali krew, to tą macą oni nie obdarowywali, było to uważanie u nich za duży grzech, oni zwyczajnie piekli macę, którą rozdawali>. Również A. M. Czuriło opowiedziała, że u Żydów była <straszna noc, kiedy chodzili oni do lasu, na pole, robili tam takie szałasiki, siedzieli, a ktoś musiał przepaść w tę noc>.W Szabat w miasteczku były nieprzerwane masowe zabawy Żydów, nie można było przejść po ulicy i po chodniku, młodzież chodziła tłumami. Wszyscy spacerowali wieczorem i późną nocą.

Zgodnie ze wspomnieniami A. M. Czuriło, Żydzi w miasteczku bardzo dobrze się ubierali, byli bardzo eleganccy. Spośród Żydów wyróżniał się ten, który pracował jako strażak i trąbił podczas pożaru, nosił kapelusz i pejsy. Między sobą Żydzi rozmawiali po żydowsku, a z nami - <w prostym języku>. Żydzi mieli takie przekleństwo: <Daj mu Boże gości codziennie>.

Jermołowicz Czesław Josifowicz, 1930 rok urodzenia, wspomina, że świadczył on usługi Żydom w Szabat: zapalał świece (za 5 groszy). Pamięta on, że na futrynach domów żydowskich były "jakieś blaszki ze świętymi napisami na papierkach" (mezuza). Zgodnie z Żydowskimi zwyczajami kurę należało zarżnąć za pierwszym razem. Byli specjalni rzeźnicy. „Kiedy Żyd umrze, nie wolno im było płakać, najmowali oni, żeby nasi płakali”.

Każdy rzemieślnik lub handlarz uważał za honor to, aby powiesić przed swoją pracownią lub sklepem szyld. Dzięki niemu łatwo było dowiedzieć się, kto i co tutaj produkuje lub sprzedaje. Na przykład, na domu krawca były przedstawione nożyczki, kapelusznika – czapki.

O wielu budynkach historycznych osoby urodzone w miasteczku mogą opowiedzieć ciekawe historie. Na przykład, dom numer 10 na placu rynkowym: Przed pożarem w 187 roku na jego miejscu stał jednopiętrowy drewniany dom na murowanym fundamencie Morducha Cytkowickiego. Do 1894 roku został odbudowany jako 2-piętrowy dom murowany tego samego właściciela. W latach 30-tych XX wieku w tym budynku znajdował się sklep z pieczywem. Na dole, w piwnicy, pieczono bułki, a na górnym piętrze była herbaciarnia, gdzie ugaszczano herbatą z wyrobami piekarniczymi. Starzy ludzie wspominają: Młodzi ludzie z okolicznych wsi często zatrzymywali się w miasteczku po tańcach. Żeby nie iść do domu po ciemku, przychodzili oni do herbaciarni, podnosili z łóżka gospodarza, zamawiali szklankę herbaty, bułeczkę i przy rozmowach spędzali czas do świtu. Gospodarz w tym czasie drzemał za ladą, z głową podpartą rękoma. W okresie powojennym znajdowały się tutaj sklepy "Towary przemysłowe", "Nabiał", "Rybny", od końca lat 90-tych - sklep firmowy "Piszczewik" zdzięciolskiego zakładu gorzelniczego.

Budynek numer 9 na placu głównym ( obecnie stołówka "Wietrzyk") wniesiono z kamienia po pożarach w 1874, 1881 roku wcześniejszego jednopiętrowego drewnianego domu. Jego właścicielem również po pożarach był Morduch Kaufman. W latach 30-tych XX wieku znajdowała się tutaj apteka Dworieckiego, w latach 60-tych XX wieku - "Herbaciarnia", chociaż herbaty tam nie podawano, a handlowano piwem, winem, wódką na rozlew, i oczywiście zakąskami. Oprócz tego była gastronomia z dokładną nazwą - "Jadłodajnia" (na rogu placu i ul. Lenina), tam, rzeczywiście, jedzono. Przez długi czas pracował tutaj Szczotka, był on dobrze znany odwiedzającym, Dlatego bardzo popularnym wyrażeniem było "Pójdziemy do Szczotki".

Budynek numer 10 przy ulicy Lenina ( obecnie sklep "Chleb") - Dom, który stał w latach 30-tych XX wieku na tym miejscu, należał do brata Rabinowicza, tego samego, który posiadał hotel na placu. W domu znajdowała się sala bilardowa, która działała całą noc. Można to było wypić i zakąsić. W latach 50-70-tych XX wieku w budynku znajdował się sklep "Kulttowary".

W domu numer 20 na rogu ulic Lenina i Krasnoarmejskiej (gdzie obecnie znajduje się kawiarnia "Riumocznaja". W okresie międzywojennym Artiszewski posiadał najlepszą restauracje w Zdzięciole. Oprócz sali obiadowej w restauracji był bilard, były też oddzielne sale do gry w karty. Podczas wojny znajdowała się tutaj niemiecka żandarmeria.

Wśród mieszkańców Zdzięcioła z pokolenia na pokolenie przekazywane są legendy o podziemnych przejściach pomiędzy kościołem, kaplicą i pałacem.

Te historie znajdują realne potwierdzenie. I tak, mieszkaniec Zdzięcioła I.I. Biełous wspomina: "po wojnie chodziliśmy do szkoły, która znajdowała się na ulicy Gorkiego. Jeśli chcieliśmy uciec z lekcji, to chowaliśmy się w podziemnym przejściu, w którym dochodziliśmy do placu, z góry słychać było szum samochodów. Ale jaki to był rodzaj tunelu, to nie pamiętam, było ciemno".

Na podziemne przejście natknęli się budowniczy kamiennej cerkwi w 1938 roku, kiedy kopali doły pod fundamenty. Ściana podziemnego tunelu zrobiona była z wapna, ale była bardzo mocna. Mówi się, że dawni fachowcy dodawali do masy żółtka jajek, co nadawało wapnu taką jakość. Inżynier nakazał wzmocnić otwór i zalać betonem.

Rdzenna ludność wspomina, że kiedy burzono domy na południowej stronie placu i przygotowywano miejsce do budowy domu handlowego, to dzieci w ruinach starego domu znalazły butelkę ze złotymi monetami i pierścieniami. Znalezisko podzielili między sobą. Niektórzy poszli kupować cukierki, ziarenka... Jeden chłopiec przyniósł do domu 2 złote pierścionki, 1 założył sobie, a drugi, z brylantem, na ogon swojemu psu... Wkrótce przyszli milicjanci zabrali pierścionki. Milicja jeszcze długo szukała tych, którzy zdążyli skorzystać z dziecięcej nieświadomości.

Jermołowicz Czesław Josifowicz, 1930 rok urodzenia, wspomina, że jednej kobiecie milicja zabrała 55 złotników (znaleźli w szafce), mówiła ona, że syn przyniósł (później wybudowała ona nowy duży dom naprzeciwko dawnej synagogi, gdzie obecnie znajduje się straż pożarna". Cz. I. Jermołowicz wspomina również, że kiedy budowano bank na miejscu synagogi, to w środku białego dnia zerwało się drugie piętro, robotnicy zdążyli uciec, i nikt nie zginął. Jermołowicz był tego świadkiem i nie wyklucza, że przyczyną mogło być to, że budowę rozpoczęto na świętym miejscu.

Zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, lata 1624 – 1646

Zdzięciolski Kościół Wniebowzięcia Bogurodzicy jest pomnikiem architektury baroku. Wybudowany w połowie XVII wieku. Podczas pożaru w 1743 roku kościół znacznie ucierpiał i był przebudowany na zewnątrz i wewnątrz (architekt A. Osikiewicz). Obecnie jest to jednonawowa budowla z dwoma wieżami i z fasadą jednokondygnacyjną. Rozwinięte wyskoki, krzywoliniowe gzymsy, profilowane frontony, wykorzystane w dekoracji kościoła, są charakterystyczne dla późnego baroku. Analogiczny charakter nosi wnętrze, gdzie swoją dekoracją wyróżniają się ołtarze rzeźbiona.

Pałac Zdzięciolski (Radziwiłłów, Sołtanów), XVIII w.

Zdzięciolski zespół pałacowy pochodzi z połowy XVIII wieku. Należał do Radziwiłłów, następnie do Sołtanów. Do czasów obecnych, co prawda ze znacznymi zmianami Zachował się korpus pałacowy, częściowo ocalały budynki gospodarcze, park i stawy. Pałac (1751 rok) jest to symetryczny dwupoziomowy budynek z wysokim trójkątnym dachem. Nie tak dawno znajdował się w nim rejonowy szpital, i dlatego wewnętrzny układ korpusu jest zmieniony. Architektura zewnętrzna - jest to duży zbiór dekoracji rzeźbionych późnego baroku i rokoko - zachowała się dosyć dobrze. Fasady, udekorowane płaskimi profilowanymi pilastrami, są bogato zdobione gzymsami nadokiennymi, girlandami, medalionami, ornamentem roślinnym, znakami heraldycznymi.

Kaplica katolicka na cmentarzu – pomnik architektury klasycyzmu, data budowy – 1813 rok.

Cerkiew Przemienienia Pańskiego – pomnik drewnianej architektury XVIII wieku, według innych informacji cerkiew osiemnastowieczna nie zachowała się, a ta, która znajduje się na jej miejscu, została wybudowana później.

Synagoga (koniec XIX wieku) - budynek obecnie jest wykorzystywany przez straż pożarną. O dawnej funkcji budynku świadczy położenie okien na bocznych ścianach: jeden rząd dużych okien przechodził w dwa rzędy okien mniejszego rozmiaru (za przedsionkiem na pierwszym piętrze znajdowała się żeńska część synagogi.

Dom rodu Domeyko «Żybortowszczyzna», XIX wiek. W ścianę domu wmurowana jest tabliczka z następujący napisem: «Tutaj w latach 1884 – 1888 żył znany na całym świecie uczony, bohater narodowy Ignacy Domeyko».

Zabudowa historyczna miasta (fragmenty), koniec ХIХ – początek ХХ wieku Wschodnia część Placu 17-ego Września (Rynek) zabudowana jest ceglanymi i murowanymi domami, wzniesionymi po pożarze w 1874 roku. Na przykład, dom numer 4 – budynek zabudowy historycznej, przed pożarem w 1874 roku na tym miejscu stał dom drewniany z murowanym fundamentem, z niewielką piwnicą. Należał on do handlarza Girsza Dworieckiego. Po pożarze w 1874 roku grodzieńskie władze gubernialne zakazały zabudowywania placu drewnianymi budynkami. Girsz Dworiecki odbudował dom około 1890 roku. W latach 30-tych XX wieku znajdował się tutaj hotel przedsiębiorcy Rabinowicza, w latach 1939 – 191 komisariaty rejonowe komunistycznej partii i komsomołu, podczas wojny w latach 1941 – 1945 – urząd burmistrza Wasilija Roguli, po wojnie – na parterze – komisariaty rejonowe partii i komsomołu, na 1 piętrze – poczta.

Na ulicy Krasnoarmejskiej zachował się drewniany dom z mansardą. Do wojny mieszkał tam nauczyciel, podczas wojny znajdował się sztab generała Kaminskiego, który kierował oddziałami Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Narodowej, walczącej po stronie Niemców. Po wojnie przez jakiś czas znajdował się dom dziecka dla maluchów, później Dom Twórczości Dziecięcej i Młodzieńczej.

Miejsca pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miejscami pamięci Zdzięcioła są cmentarze - w miasteczku znajdują się dwa: chrześcijański i żydowski. Na cmentarzu chrześcijańskim znajduje się pomnik żołnierzy niemieckich z pierwszej wojny światowej.

Pierwszy cmentarz żydowski był w Zdzięciole obok synagogi w rejonie ulicy Pierwomajskiej - nie zachował się, nie pozostał żaden nagrobek, cały teren został zabudowany.

Częściowo zachowany cmentarz żydowski Zdzięcioła znajduje się w południowej części miasta. W wyniku zniszczeń obecnie z przedwojennego terenu zachowało się kilkadziesiąt nagrobków o różnym stopniu zniszczenia. Na cmentarzu znajduje się ogrodzona zbiorowa mogiła, w której pochowane są ciała około dwóch tysięcy osób, rozstrzelanych na tym miejscu przez nazistów 6 sierpnia 1942 roku. Po wojnie na miejscu zbrodni władze sowieckie wzniosły pomnik. W 2003 roku na pomniku przyklejono tablicę pamiątkową z gwiazdą Dawida, napisami w języku hebrajskim i rosyjskim.

Na cmentarzu żydowskim jest grób Atłasa Joskiela, lekarza i partyzanta. Jego historia jest następująca: Joskiel Atłas urodził się w 1913 roku Warszawie. Przed wojną studiował medycynę, doktoryzował się na uniwersytetach we Włoszech i Francji.

W 1941 roku Joskiel znalazł się w Kozłowszczynie. Jego rodzice i siostra zostali zamordowani w miejscowym getcie w dniu 24 listopada 1941 roku Joskielowi udało się zbiec z getta. Schronił się w ostępach Puszczy Lipniczańskiej, gdzie zorganizował oddział partyzancki. W jego skład wchodzili między innymi ukrywający się młodzi Żydzi i byli żołnierze Armii Czerwonej.

Oddział przeprowadził kilka udanych akcji, między innymi wysadzając niemiecki pociąg na linii Grodno-Lida, niszcząc most na Niemnie, atakując jednostki niemieckie w Kozłowszczynie i Rudzie Jaworskiej. W 1942 roku partyzanci Atłasa dokonali ataku na garnizon w Dereczynie i wyprowadzili z getta 120 ludzi. W dniu 6 sierpnia 1942 roku w trakcie podobnej akcji uwolniono kolejną grupę Żydów zamkniętych w getcie w Zdzięciole.

Joskiel Atłas poległ w okolicy wioski Wielka Wola w dn. 5 grudnia 1942 roku Towarzysze boju zabrali jego ciało i pochowali je w leśnej mogile koło wsi Mała Wola. W 2003 roku, dzięki staraniom m. in. nauczycielki Żanny Sławomirownej Nagonowskiej z Gimnazjum w Zdzięciole dokonano ekshumacji. Szczątki dr. Joskiela Atłasa ze wszelkimi honorami złożono na cmentarzu żydowskim w Zdzięciole.

W 2006 roku dzięki Fundacji Simona Marka Lazarusa na cmentarzu odsłonięto drugi pomnik z napisem o treści: „Tu w roku 1942 zostało brutalnie zamordowanych 54 Żydów z Dworca. Wieczna pamięć ofiarom Holocaustu. Niech dusze ich będą związane w wieniec życia wiecznego”. Na cmentarzu są mogiły osób, które umarły po II wojnie światowej: Klary Abramowny Kaplińskiej (zmarła w 1974 roku), Michaiła Izraiłowicza (zmarł w 1974 roku) i innych. W 1997 roku dzięki staraniom Żydów, uchodźców ze Zdzięcioła, cmentarz ogrodzono betonowym murem. Wejście możliwe jest przez niezamkniętą furtkę.

Dane z książki <Pomniki ludobójstwa Żydów Białorusi>: Mogiła więźniów Getta: pół kilometra na zachód od miasta, po lewej stronie drogi na Nowogródek: w kwietnia 1940 roku hitlerowcy i policja zamordowali 2800 Żydów. W 1945 roku na mogile ustawiono pomnik.

Mogiły ofiar nazizmu, wpisane do księgi < Zbiór pomników historii i kultury. Obwód grodzieński>:

• Na południowym obrzeżu dzięcioła, z prawej strony drogi Zdzięcioł-Sawicze-Ragotna pochowano 3000 mieszkańców miasteczka, który stracili naziści w sierpniu 1942 roku. Pomnik ustawiono w 1945 roku.
• 0,5 km na północ od miasteczka, z lewej strony drogi na Nowogródek pochowano 2800 mieszkańców Zdzięcioła, zamordowanych w kwietniu 1942 roku. Pomnik ustawiono w 1945 roku.
• 2 km na północ od miasteczka, z lewej strony drugi na Nowogródek pochowano 300 mieszkańców Zdzięcioła i rejonu, rozstrzelanych przez nazistów w lipcu 1944 roku. Pomnik ustawiono w 1965 roku.
• mogiła zbiorowa konspiratorów - ulica Niekrasowa, na cmentarzu.
• 3 mogiły zbiorowe żołnierzy niemieckich i Partyzantów: ulica Zwycięstwa, na terenie szpitalu; w parku obok rozwidlenia dróg na Lidę, Nowogródek, Słonim; ulica Mickiewicza, park kultury i odpoczynku.

Miejscem pamięci, związanymi z drugą wojną światową jest także teren Getta (rejon wokół synagogi, a także ulic Łysogorskiej, Słonimskiej), budynek byłej synagogi (obok synagogi naziści przeprowadzali egzekucję osób narodowości żydowskiej: wiadomo, że pod koniec kwietnia 1942 roku we dworze synagogi Niemcy zabili rodzinę Lejbowiczów).

Zabytkowe założenia zieloneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zachowałeś się oddzielne fragmenty (zielone nasadzenia, stawy) kompleksu pałacowo-parkowego Radziwiłłów (później Sołtanów). Park typu widokowego przy rzece Zdzięciołce ze zbiornikiem wodnym w kształcie koła i z dziełami architektury - małymi formami (mostki pawilony rzeźby) półkolem otaczał pałac ze strony wschodniej. Wody rzeki, podniesione przez zapory, tworzyły sieć stawów, rozciągających się z północy na południe, wzdłuż zespołu pałacowego.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ruchome pomniki historii i kultury Zdzięcioła są przechowywane muzeum historyczno-krajoznawczym (otwartym 5 maja 1968 roku) (profil muzeum - kompleksowy, 12417 przedmiotów zasobu podstawowego, wśród nich jest Tora), a także w szkolnym muzeum 3 gimnazjum zdzięciolskim ( oddzielna sala poświęcona jest historii wspólnoty żydowskiej Zdzięcioła).

W 1982 roku na Skwerze przy skrzyżowaniu ulic Krasnoarmejskiej i Pierwomajskiej ustawiono pomnik Josifa Filidowicza, chłopa ze wsi Puszcza Lipiczańska, który pod koniec 1942 roku, powtórzył wyczyn Iwana Susanina.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ze Zdzięciołem związanych jest kilku wybitnych działacz żydowskich: Chaim Ha-Kohen Rapoport, rabin w Zdzięciole w latach 1720 -1729, następnie - rabin we Lwowie; Jakow syn Zeewa Kranc, urodzony w Zdzięciole kaznodzieja, znany jako Magid z Dubna; Izrael Meir Ha-Kohen, znany jako Chafec Chaim, urodzony w Zdzięciole, rektor znanej jesziwy w Raduniu.

Jakow Kranc (1741 - 1804) - znany żydowski kaznodzieja. Urodził się w miasteczku Zdzięcioł. Uczył się w jesziwie w Międzyrzeczu (obecnie obwód rówieński na Ukrainie), gdzie zyskał sławę utalentowanego kaznodziei. Objeździł gminy żydowskie w okolicach Lwowa, Lublina, Kalisza, Zamościa. 18 lat był kaznodzieją w Dubnie (Ukraina). W przepowiedniach wykorzystywał folklor, utwory etyczne, halachickie, kabałę, interpretując je po swojemu. Jego księgi (w języku hebrajskim) ukazywały się po jego śmierci na Ukrainie i w Polsce.

Izrael Meir Ha-Kohen (Chafec Chaim; prawdziwe nazwisko Pupko), (żył w latach 1838-1933) - znany rabin, halachista, moralista. Przywódca duchowy wschodnioeuropejskiej ludności żydowskiej. Autor komentarza do «Szulchan Aruch» - «Miszna Berura» oraz ksiąg «Chafec Chaim» «Szemirat Laszon» - o prawach zakazujących oszczerstwa oraz innych ważnych dzieł halachickich.

Urodził się w Zdzięciole w 1838 roku, w rodzinie, która mocno zachowywała tradycję żydowską, u Arie Lejba i Dobruszy. W wieku 10 lat uczył się w bet-midraszu u Chaima Nachmana Parnasa w Wilnie, wkrótce zajął się samokształceniem. W wieku 11 lat stracił ojca. Matka wyszła powtórnie za mąż. Ożenił się z córką swojego ojczyma. Po kilku latach od ożenku, zaczął pisać swoje książki, początkowo anonimowo. Zasłynął w świecie Po wydaniu swojej najpopularniejszej książki, poświęconej prawu zakazującemu oszczerstwa «Chafec Chaim» («ten, kto chce żyć»). W 1869 roku otworzył jesziwę w Raduniu, znaną pod nazwą «Chafec Chaim». Rabbi Izrael Meir odmówił przyjęcia pieniędzy za urząd rabinacki i utrzymywał się ze sklepiku prowadzonego przez jego żonę.

W 1922 roku próbował podjąć walkę z władzami sowieckimi o zachowanie judaizmu, szybko zrozumiał, że walka ta jest skazana na porażkę i wrócił do Polski. W 1924 roku przyczyniło się do utworzenia Waad ha-jesziwot (komitet do spraw jesziw), który istnieje do dziś. Przewidział on zagładę europejskiej ludności żydowskiej i utworzenie Państwa Żydowskiego. Według innych opinii był kategorycznym przeciwnikiem syjonizmu. Zmarł w Raduniu W 1933 roku. Jego dom w latach 2001-2002 był rozebrany i wywieziony do USA.

Wszystkie jego księgi zyskały szeroki rozgłos we wszystkich gminach żydowskich. Były one wydawane setki razy w różnych formatach, podzielone na cykle roczne nauki na każdy dzień tygodnia, były do nich pisane nowe komentarze. Do najważniejszych prac Chafec Chaima należy zaliczyć:

• Chafec Chaim (1837) – prawa o zakazie oszczerstwa
• Szemirat laszon (1876) – etyka zakazu oszczerstwa
• Miszna Berura (1884 - 1907) – komentarz do Szulchan Aruch, część «Orach Chaim»
• Biur allacha – wyjaśnienie ostatniego postanowienia allachi w Szulchan Aruch i Misznie Berurze
• Ahawat chesed – prawa o dobrodziejstwie
• Mahane Izrael – prawa zachowania żydowskich żołnierzy w armii rosyjskiej
• Nidhej Izrael – o żalu

Muzea - archiwa - kolekcje prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia Zdzięcioła, w tym częściowo historia gminy żydowskiej, znalazła odbicie w zdzięciolskim muzeum historyczno-krajoznawczym (w ekspozycji muzeum oprócz tematu Holokaustu jest wzmianka o życiu religijnym Żydów: jest fotografia budynku synagogi i fragment Tory).

Znacznie więcej uwagi przywiązuję się do historii Żydów Zdzięcioła w szkolnym muzeum, utworzonym w gimnazjum dzięki staraniom nauczycielek: Żanny Nawagońskiej i Jeleny Abramcik. Ekspozycja o zdzięciolskich Żydach zawiera publikacje, fotografie i reprodukcje, poświęcone historii i ludności żydowskiej, współczesne przedmioty kultu religijnego: tałes, kipa i świece hanukalne i inne.

Archiwa (z ciekawą informacją dotyczącą historii danej miejscowości)

• Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie
• Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD)

Infrastruktura turystycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dworzec autobusowy: miasto Zdzięcioł, ul. Słonimska, 6 а, tel. +3751563 2-11-43.

Hotele

• “Wujek Wania” (z barem) – Plac 17-ego Września 5 а, tek. +3751563-2-44-04
• “Lipiczanka” (z restauracją) – ul. Mickiewicza, 1, tel. +3751563-2-10-78

Obsługa wycieczek

• Centrum Turystyki i Krajoznawstwa Zdzięciolskiego Rejonowego Wydziału Kształcenia: 
  miasto Zdzięcioł, ul. Krasnoarmejska, 5, tel.: +3751563-2-17-10
• Zdzięciolskie Muzeum Historyczno-Krajoznawcze :
  miasto Zdzięcioł, ul. Pierwomajska, 12, tel.: +3751563- 2-13-41;
  E-mail: [email protected] ; http://museum.dzyatlava.by/

 

Opracowanie karty dziedzictwa kulturowego: Ina Sorkina