Kowel - przewodnik

Kowelscy kowale

Kowel jest położony w samym centrum obwodu wołyńskiego, na obu brzegach rzeki Turii płynącej z płd. na pn. i będącej dopływem Prypeci. Pierwsza pisemna wzmianka o Kowlu datowana jest na 1310 r. 24 grudnia 1518 r. w Brześciu król Zygmunt І nadał księciu Bazylemu Sanguszce przywilej lokacji miasta na prawie niemieckim.

Nazwa miasta wywodzi się prawdopodobnie od rzemiosła kowalskiego rozwiniętego na tych terenach w Х–ХІІІ w. Przez wieki przekazywana była przez miejscową ludność opowieść o kowalu, który wykuł miecz dla księcia Daniela Halickiego.

Żydzi z Kowla

Proces osiedlania się w Kowlu Żydów rozpoczął się po nadaniu miastu praw miejskich w 1518 r. W 1536 r. królowa Bona potwierdziła przywileje miasta i zobowiązała Żydów kowelskich do udziału w naprawie murów i mostów miejskich. Ponadto wydała specjalny akt, w którym zaznaczono, iż Żydzi powinni osiedlać się na wyznaczonych ulicach, nie zaś wśród prawosławnych. W 1547 r. Bona nałożyła podatek na domy żydowskie (oprócz domu rabina) i zrównała Żydów w prawach i powinnościach z ludnością chrześcijańską.

Podczas powstania Kozaków z Bohdanem Chmielnickim na czele dochodziło do prześladowań Żydów i pogromów. W 1650 r. gmina żydowska Kowla została odrodzona na podstawie potwierdzonych przez Jana II Kazimierza wcześniejszych przywilejów.

Liczba Żydów w Kowlu zaczęła rosnąć w ХVІІІ w. W 1765 r. w mieście było 827 Żydów – płatników podatku pogłównego (naliczanego dla każdej osoby od 1. roku życia począwszy). Pod koniec ХІХ w. liczba Żydów w Kowlu przewyższyła liczbę Ukraińców. W 1893 r. ogólna liczba mieszkańców Kowla wynosiła 15 116 osób, w tym prawosławnych – 5498, rzymskich katolików – 3088, żydów – 5810, protestantów – 612, osób innych wyznań – 108.

W 1921 r. w mieście zarejestrowano 32,5 tys. mieszkańców, w tym 15 tys. Żydów.

Kowel to żydowskie miasto z peryferiami. Mieszkali na nich Ukraińcy i Polacy, którzy tworzyli odrębne miasto. Przez miasto przepływała rzeka Turia. Kowel dzielił się na trzy kwartały. Stare miasto, po jednej stronie rzeki, nazywało się Zand, piasek, bo na gruncie piaszczystym było budowane. W części nowej, po drugiej stronie Turii, był Kowel, gdzie mieszkali Polacy zatrudnieni głównie w firmie kolejowej […]. To było oddzielne miasto. Ukraińców było mniej niż Polaków. Ich gospodarstwa zaczynały się tuż za główną ulicą. Te trzy światy żyły obok siebie. […]

To powiatowe nieduże miasto było czymś więcej niż sztetl. Było twierdzą inteligencji żydowskiej, hebrajsko-żydowskiej. Starsi mówili jeszcze po rosyjsku, a nowe pokolenie przyjęło już język polski.

Synagogi

W 1660 r. w mieście wzniesiono synagogę. Spośród rabinów Kowla i przewodniczących jesziwy z ХVІ–XVІІ w. najbardziej znani byli Szymon i Icchak ben Natan Szapiro oraz Jehuda (Judl, Idl), potomek Jehudy Liwy ben Becalela (MaharaL z Pragi). W 1744 r. synagoga została zniszczona na skutek pożaru (nie wiadomo dokładnie, co było jego przyczyną).

Po tym, jak w Kowlu zamieszkał rabin Mordechaj z Niesuchojeży (obecnie wieś Tojkut w rejonie kowelskim) (lata 1752–1800), upowszechnił się tutaj chasydyzm.

W 1857 r. pożar zniszczył prawie całe miasto, w tym synagogę. Potem jednak miasto zostało odbudowane.

Na początku XX w. w Kowlu było kilka synagog, w tym Wielka Synagoga zbudowana w latach 1886–1907. Ten unikatowy, choć przebudowany, zabytek zachował swoją okazałość pomimo wojen i rewolucji. Dawna synagoga w Kowlu znajduje się przy skrzyżowaniu ul. Nezałeżnosti i ul. Wołodymyrśkiej i jest jednym z budynków lokalnej fabryki krawieckiej WKF Kowel. Przed 2009 r. przed wejściem do synagogi widniała gwiazda Dawida, później jednak została zamazana.

Na Zandzie była duża, piękna, trochę w stylu obronnym, synagoga. W święta występowali tam najwybitniejsi kantorzy żydowscy: Kusewicki, Rozenblatt. Był również chór, do którego należało kilku kolegów z mojej klasy. I była jeszcze jedna synagoga w mieście, prywatna, zbudowana przez bogacza miejskiego, Eppelbauma. On, jak to się mówi, żył w grzesznym związku z Ukrainką, to, pamiętam, zawsze miasto mu zarzucało. Opowiadano, że on, żeby zmyć ten grzech w przyszłym życiu, wybudował synagogę. Myśmy chodzili się tam modlić w wielkie święta: w Rosz ha-Szana, Jom Kipur, Pesach, Szawuot i Sukot […]. Ta synagoga została w mojej pamięci jako miejsce tragiczne.

Życie teatralne w Kowlu

W Kowlu, podobnie jak na wszystkich terenach znajdujących się pod panowaniem carskim, aż do I wojny światowej przedstawienia teatralne po żydowsku (w jidysz) były surowo zabronione. Rzadko występowały tu zespoły z Warszawy, Wilna czy innych miejsc. Zespoły te starały się przechytrzyć władze i ominąć prawo. Zapowiadały swoje spektakle jako sztuki w języku niemieckim, choć faktycznie były one pisane w dialekcie „dajczmerisz – iwri tajcz”. Elementy języka niemieckiego były w nim silniejsze niż czysta żydowska (jidysz) mowa. Na przedstawienia przychodzili zazwyczaj bogatsi mieszkańcy oraz inteligencja żydowsko-rosyjska. Masy prostych widzów słabo interesowały się tymi imprezami artystycznymi.

Rozwój teatru w ludowym języku żydowskim rozpoczął się z początkiem I wojny światowej, podczas okupacji niemieckiej, kiedy Żydzi otrzymali pewne swobody na polu działalności społeczno-kulturalnej w ich rodzimym języku. Jednym z bodźców przyczyniających się do utworzenia „Żydowskiego kółka dramatycznego” była trudna sytuacja ekonomiczna panująca wówczas w mieście. Na początku XX w. Kowel był przepełniony żydowskimi uchodźcami pochodzącymi z przyległych miasteczek, uciekającymi przed wojną i rewolucją. Żydowscy mieszkańcy nieśli pomoc swoim braciom, organizując sieć pomocy społecznej, m.in. uruchomiono kuchnię uliczną. Ponieważ darów na działalność filantropijną było niewiele, wśród żydowskiej inteligencji zrodził się pomysł, by stworzyć kółko teatralne, które łączyłoby przyjemne z pożytecznym: wysoki poziom artystyczny, teatralny z możliwością przekazania dochodów z przedstawień na rzecz potrzebujących.

Entuzjastów kółka było dwóch: zdolny reżyser Mosze Pugacz oraz szczodry mecenas i prezes kółka Mosze Kagan. Obydwaj byli zdolnymi miłośnikami Melpomeny, którzy doświadczenie teatralne zdobyli w kraju, w którym w owych czasach kwitło teatralne życie żydowskie, tj. w USA. Głównym celem inicjatorów było wzbudzenie wśród szerokich mas zamiłowania do teatru oraz wyrobienie u widzów dobrego smaku teatralnego. W repertuarze, który wybrali, znalazł się wybór najlepszych europejskich dramatów i kilka doskonałych sztuk [Jakowa] Gordina i [Abrahama] Goldfadena. Pugacz i Kagan niezwykle sumiennie i odpowiedzialnie przygotowywali przedstawienia, nawet trzy lub cztery razy do roku. Bardzo szybko zebrało się wokół nich grono młodych talentów aktorskich.

Pod wpływem działalności kółka diametralnie zmieniło się postrzeganie żydowskiego teatru. Zniknął tradycyjny, pogardliwy stosunek do „Tijater” jako Purim-szpil oraz do aktorów jako „komediantów” prowadzących na złą (rozpustną) drogę. Można także powiedzieć, że skończyła się na tym polu wojna między pokoleniami. Kółko dramatyczne w pierwszych latach istnienia tworzyło także więź i pomost między publicznością kowelską a zespołami dramatycznymi innych miast: Wilna, Warszawy, które przybywając do Kowla, występowały w lokalu miejscowego kółka dramatycznego. Tutaj zespoły te otrzymywały pomoc, wsparcie techniczne oraz dobre rady, jak zdobyć uznanie kowelskiej publiczności.

Kółko dramatyczne łączyło wszystkie warstwy mieszkańców. Także inteligencja żydowsko-rosyjska, wychowana na łonie literatury rosyjskiej i z pogardą odnosząca się do języka jidysz, zmieniła z czasem swoje podejście do literatury żydowskiej i nauczyła się ją cenić. Także „folkiści” byli aktywni w prowadzeniu zespołu. Do zespołu teatralnego zbliżyły się ponadto kręgi syjonistyczne, narodowe, szczególnie przywiązane do kultury hebrajskiej. Nawet środowisko religijnych mieszczańskich Żydów, przeciwne wszelkiej działalności teatralnej, zrobiło ustępstwo na rzecz rozwoju kulturalnego i zaczęli przychodzić na przedstawienia.

Kowelskie „Żydowskie kółko dramatyczne” stało się ponadpartyjnym, neutralnym ogniskiem łączącym i goszczącym w placówce kulturalno-oświatowej wszystkie młode siły, amatorów sztuki ludowej, teatralnej i zwolenników podniesienia ogólnego kulturalnego poziomu ludności. Każde z wyżej wspomnianych środowisk wnosiło coś do działalności kółka. Dlatego stało się ono popularne i było wspierane przez całą żydowską społeczność Kowla.

Z czasem jednak zaczęto dotkliwie odczuwać pogorszenie warunków gospodarczych (będących następstwem antysemickiej polityki rządu), które wpłynęło na „impet artystyczny” zarówno członków zespołu, jak i widzów. Jedni pożenili się, inni wyemigrowali, a ich miejsce zajęły nowe osoby, mniej dbające o poziom artystyczny kółka.

Reżysera Pugacza zastąpił Torn, bardzo zdolny komik. W przeciwieństwie do poprzedniej ekipy, której ambicją było zapewnienie wysokiego poziomu artystycznego i edukacja publiczności, Torn starał się przystosować poziom przedstawień do poziomu widzów. Wówczas wielu z członków kółka działających w nim od początków i mających poczucie misji kulturalnej, postanowiło odejść od grupy i w zespole pozostały nieliczne osoby. Z drugiej jednak strony, Torn zdołał dotrzeć do młodych robotników i nawiązać kontakt z amatorami teatru, którzy byli wśród nich. Zaczął też rozszerzać działalność kółka na okoliczne miasteczka. Dzięki temu oraz dzięki bardzo aktywnej działalności Chałata, kierownika organizacyjnego zespołu, kółko dramatyczne przetrwało aż do ostatnich dni przed Zagładą.

II wojna światowa i Zagłada

W 1939 r. wśród 36 tys. mieszkańców Kowla było 17 tys. Żydów. Po przyłączeniu do ZSRR we wrześniu 1939 r. w Kowlu został znacjonalizowany majątek bogatych mieszkańców. Np. rodzinie Grinblat zabrano należące do niej 2 sklepy, a w 2 pokojach ich domu ulokowano oficerów sowieckich. Taki sam los spotkał rodzinę Fajgi Tenenbojm, właścicielki fabryki mebli.

28 czerwca 1941 r. miasto zostało zajęte przez oddziały armii niemieckiej. Zdążyła ewakuować się wówczas tylko nieznaczna część ludności żydowskiej Kowla. W pierwszych dniach okupacji zostało zabitych ok. 1 tys. Żydów. 21 maja 1942 r. w Kowlu utworzono 2 getta. W jednym z nich ulokowano 8 tys. osób zdolnych do pracy i członków ich rodzin, w drugim zaś, utworzonym na przedmieściu, umieszczono 6 tys. osób. W dniach 2–4 lipca 1942 r. Żydzi z drugiego getta zostali wywiezieni za miasto i zgładzeni. 19 sierpnia 1942 r. naziści przystąpili do likwidacji pierwszego getta.

Po ponownym wkroczeniu władzy radzieckiej do Kowla powróciło jedynie ok. 40 Żydów.

Cmentarze

W 2. poł. XX w. w Kowlu były 2 cmentarze żydowskie, z których żaden nie zachował się do dziś. Jeden z cmentarzy (na ul. Wołodymyrśkiej) został zlikwidowany w 1970 r. Na jego miejscu zbudowano Dom Kultury im. Tarasa Szewczenki. Nagrobki zostały przewiezione do jednostki wojskowej, która wkrótce po tym została rozformowana. Zrujnowany cmentarz miał bardzo czytelny układ. Drugi cmentarz żydowski znajdował się przy ul. Warszawskiej.

Miejce pamięci

Znajduje się w lesie po prawej stronie drogi prowadzącej do Kamienia Koszyrskiego, w odległości kilku kilometrów od granicy miasta, w pobliżu wsi Bachów. Pomnik poświęcony jest Żydom rozstrzelanym w 1942 r. W 1944 r. w tym miejscu stał słup pamięci z wyrytą na nim liczbą 18 tys. odpowiadającą liczbie zamordowanych Żydów wywiezionych z kowelskiego getta. W latach 60. ХХ w. usypano tu wysoki kurhan. W 1990 r. postawiono granitowy pomnik, a jeszcze później, w 1996 r., odsłonięto nowy pomnik.